6. Σαχέλ: Γεωπολιτικό σκάκι στο νότιο άκρο της Σαχάρα 

Ποια περιοχή ονομάζεται Σαχέλ;

Σαχέλ ονομάζεται η λωρίδα γης που βρίσκεται νότια της Ερήμου Σαχάρα στην Αφρική και εκτείνεται από το δυτικό μέχρι το ανατολικό κομμάτι της ηπείρου. Ξεκινά στα δυτικά από τις ακτές του Ατλαντικού Ωκεανού – Μαυριτανία και Σενεγάλη – και εκτείνεται μέχρι το Σουδάν, την Ερυθραία και την Ερυθρά Θάλασσα στα ανατολικά. Εκτός από τις τέσσερις αυτές χώρες, στην περιοχή του Σαχέλ ανήκουν γεωγραφικά τμήματα της Νιγηρίας, του Τσαντ, της Μπουρκίνα Φάσο, του Μάλι και του Νίγηρα. Οι τελευταίες τρεις χώρες, βρίσκονται στο επίκεντρο της κρίσης που μαστίζει την περιοχή από το 2012.

Ποιες είναι οι ρίζες της κρίσης;

Τον Ιούλιο του 2023, ένα στρατιωτικό πραξικόπημα ανέτρεψε την κυβέρνηση στον Νίγηρα, και κατέλαβε την εξουσία. Είχαν προηγηθεί πραξικοπήματα στο Μάλι το 2021 και στη Μπουρκίνα Φάσο το 2022. Τα πραξικοπήματα ήρθαν ως απάντηση στην αυξανόμενη παρουσία και ένοπλη δράση τζιχαντιστικών ομάδων στην περιοχή, οι οποίες συνδέονται με την Αλ Κάιντα ή/και το Ισλαμικό Κράτος, και ελέγχουν κομμάτια της επικράτειας και των τριών χωρών, ήδη από το 2012. Οι στρατιωτικές ηγεσίες που πήραν την εξουσία, υποστήριξαν την ανοιχτή στρατιωτική αντιπαράθεση ως λύση στην άνοδο των τζιχαντιστών, ενώ προτάσσουν ένα αντι-δυτικό προφίλ, κάτι που δίνει χώρο στην όλο και πιο έντονη παρουσία της Ρωσίας στην περιοχή.

Ποιες ξένες δυνάμεις εμπλέκονται στο Σαχέλ;

Η Γαλλία, οι ΗΠΑ και υπερεθνικοί οργανισμοί, όπως ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών και η Ευρωπαϊκή Ένωση είχαν στρατιωτική παρουσία στο Σαχέλ, από το 2013, στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τις ισλαμιστικές τρομοκρατικές ομάδες που δρούσαν στην περιοχή. Μια δεκαετία αργότερα, τα στρατιωτικά πραξικοπήματα στο Μάλι, την Μπουρκίνα Φάσο και τον Νίγηρα φαίνεται πως άλλαξαν την κατάσταση. Το 2023, το Μάλι έδιωξε τις ειρηνευτικές δυνάμεις του ΟΗΕ από τη χώρα, ενώ ο Νίγηρας έδιωξε τόσο τα γαλλικά, όσο και τα αμερικανικά στρατεύματα από το έδαφος του. Οι ΗΠΑ διατηρούσαν δύο βάσεις στον Νίγηρα, από τις οποίες διεξήγαγαν επιχειρήσεις κατά τρομοκρατών και άλλων στόχων σε ολόκληρη την Αφρική. Τον Δεκέμβριο του 2023 αποχώρησαν τα τελευταία γαλλικά στρατεύματα από τον Νίγηρα, ενώ είχε προηγηθεί η αποχώρηση από το Μάλι και τη Μπουρκίνα Φάσο. Τέσσερις μήνες αργότερα, τον Απρίλιο του 2024, οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν την αποχώρηση των περίπου 1.100 δικών τους στρατιωτών από τον Νίγηρα. 

Η αποχώρηση των δυτικών δυνάμεων φαίνεται να δίνει χώρο στην εμφάνιση της Ρωσίας στην περιοχή. Σχεδόν ταυτόχρονα με την αποχώρηση των αμερικανικών δυνάμεων, στις αρχές Απριλίου, Ρώσοι εκπαιδευτές προσγειώθηκαν στον Νίγηρα. Μισθοφόροι της ρωσικής ομάδας Βάγκνερ φέρεται να βρίσκονται στο πλευρό του στρατού του Μάλι κατά των τζιχαντιστών, ενώ έχουν παρουσία και στη Μπουρκίνα Φάσο. Δεν είναι όμως μόνο η Ρωσία. H Κίνα και το Ιράν κάνουν αισθητή την παρουσία τους με επενδύσεις σε τομείς όπως η ενέργεια, οι υποδομές και η εκπαίδευση, ενώ η Τουρκία εξοπλίζει κράτη του Σαχέλ με drones.

Γιατί είναι γεωπολιτικά σημαντική η περιοχή;

Η στρατηγική τοποθεσία και οι φυσικοί πόροι του Σαχέλ καθιστούν την περιοχή στρατιωτικά και οικονομικά πολύτιμη. Υπάρχει όμως και μια άλλη παράμετρος. Το στρατιωτικό καθεστώς του Νίγηρα κατήργησε τον Νοέμβριο του 2023, τον νόμο 2015-36, που είχε τεθεί σε ισχύ υπό πιέσεις της ΕΕ, με σκοπό να σταματήσει την παράνομη μετανάστευση από χώρες της Δυτικής Αφρικής προς την Ευρώπη. Ο Νίγηρας, και κυρίως η πόλη Αγκαντέζ, θεωρείται ενδιάμεσος σταθμός για πολλούς πρόσφυγες και μετανάστες από χώρες της Αφρικής προς τη Λιβύη – και από εκεί στις ευρωπαϊκές ακτές. Η εφαρμογή του νόμου 2015-36 μείωσε τις ροές ανθρώπων προς την Ευρώπη, την περίοδο 2015-2023, ενώ η κατάργησή του φαίνεται να ανησυχεί την ΕΕ. 

Πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση στο Σαχέλ;

Τα στρατιωτικά πραξικοπήματα στο Σαχέλ πέρασαν την κρίση στην περιοχή – η οποία διαρκεί εδώ και πάνω από μια δεκαετία – σε μια νέα φάση. Σύμφωνα με στοιχεία του μη κερδοσκοπικού οργανισμού Armed Conflict Location & Event Data Project (ACLED), αυτή η νέα φάση φαίνεται να είναι και πιο βίαιη. Το 2022, οι θάνατοι από τις συγκρούσεις στη Μπουρκίνα Φάσο αυξήθηκαν κατά 77% και στο Μάλι κατά 150% σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά. Το 2023, οι θάνατοι από τις συγκρούσεις στο κεντρικό Σαχέλ αυξήθηκαν κατά 38%, ενώ οι θάνατοι αμάχων κατά 18%. Σύμφωνα με την ανάλυση του ACLED, η δράση των τζιχαντιστικών ομάδων παραμένει στο κέντρο της κρίσης στο Σαχέλ, ενώ η καθαρά στρατιωτική αντιμετώπιση της, που προτάσσουν τα νέα καθεστώτα, σε συνδυασμό με την αποχώρηση των δυτικών δυνάμεων και την όλο και πιο έντονη στρατιωτική παρουσία της Ρωσίας, θα κλιμακώσουν την κατάσταση το 2024. Από την άλλη, η εμφάνιση της Κίνας και του Ιράν στην περιοχή περιπλέκει ακόμα περισσότερο την κατάσταση, με τη γαλλική εφημερίδα Le Monde να κάνει λόγο για «επιστροφή του ψυχρού πολέμου» στο Σαχέλ.

Διαβάστε όλα τα Explainer κείμενα της σειράς «Οι 10 Κρίσεις του 2024» εδώ.