7. Ναγκόρνο-Καραμπάχ: Θα δούμε έναν ακόμα πόλεμο μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν;

Πού βρίσκεται το Ναγκόρνο Καραμπάχ;

Το Ναγκόρνο-Καραμπάχ (γνωστό και ως Αρτσάχ) εκτείνεται σε μια ορεινή περιοχή 3.170 τετραγωνικών χιλιομέτρων, στα βουνά του Νότιου Καυκάσου μεταξύ των ποταμών Κύρου και Αράξη. Επίσημα, ανήκει γεωγραφικά στο Αζερμπαϊτζάν, ενώ μέχρι πρόσφατα κατοικούνταν κυρίως από αρμενικό πληθυσμό. Έχει υπάρξει το επίκεντρο της σύγκρουσης μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν για περισσότερα από τριάντα χρόνια.

Ποια είναι η ιστορία της περιοχής;

Από το 1806, η περιοχή ανήκε στη Ρωσική Αυτοκρατορία, και μετέπειτα στη Σοβιετική Ένωση (ΕΣΣΔ). Κατά την περίοδο της τελευταίας, και συγκεκριμένα το 1923, ιδρύθηκε η αυτόνομη περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ως μέρος του Σοβιετικού Αζερμπαϊτζάν, με μεικτό, αρμενικό και αζερικό πληθυσμό. Την περίοδο διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης, εντάθηκε η κατάσταση στην περιοχή. Το 1988 ξέσπασε ο Πρώτος Πόλεμος του Καραμπάχ, ανάμεσα στην Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν, ο οποίος διήρκησε  έως το 1994 και κόστισε τη ζωή σε περίπου 30.000 ανθρώπους. Νικήτρια αναδείχθηκε η Αρμενία, η οποία κατέκτησε την περιοχή αλλά και επιπλέον εδάφη του Αζερμπαϊτζάν. Ως αποτέλεσμα, ήρθε και η αλλαγή των πληθυσμών, με τον αζερικό, μουσουλμανικό πληθυσμό να εγκαταλείπει την περιοχή και τη θέση του να παίρνει ο χριστιανικός, αρμενικός πληθυσμός. Υπολογίζεται ότι συνολικά εκτοπίστηκαν από την περιοχή προς το Αζερμπαϊτζάν περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι, η πλειονότητα των οποίων ανήκαν στον αζερικό πληθυσμό. Το 1991 ιδρύθηκε η Δημοκρατία του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ένα de facto κράτος με δική του κυβέρνηση, η οποία όμως δεν αναγνωρίστηκε από καμία τρίτη χώρα – ούτε από την ίδια την Αρμενία – και διεθνώς θεωρούνταν μέρος του Αζερμπαϊτζάν.

Την περίοδο που ακολούθησε, και μέχρι το 2020, η κατάσταση παρέμενε σχετικά σταθερή, με περιοδικές μικρο-συγκρούσεις, ενώ από πολλούς χαρακτηριζόταν ως «παγωμένη σύγκρουση». Η ένταση κορυφώθηκε όμως τον Σεπτέμβριο του 2020, και οδήγησε στον Δεύτερο Πόλεμο του Καραμπάχ. Στις 44 ημέρες που διήρκησαν οι εχθροπραξίες, σκοτώθηκαν περισσότεροι από 6.500 άνθρωποι. Το Αζερμπαϊτζάν επανέκτησε τα χαμένα του εδάφη και πήρε και κομμάτια της περιοχής του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Οι δύο μεριές υπέγραψαν μια κατάπαυση του πυρός, υπό την αιγίδα της Ρωσίας. Η συμφωνία προέβλεπε την άφιξη 2.000 Ρώσων στρατιωτών ως ειρηνευτική δύναμη. Αυτοί ανέλαβαν την προστασία του Διαδρόμου Λαχτσίν, ενός δρόμου στα βουνά του δυτικού Αζερμπαϊτζάν, που είναι και ο  μοναδικός δρόμος που ένωνε το Ναγκόρνο Καραμπάχ με την Αρμενία. Αυτή η λωρίδα γης βρέθηκε στο επίκεντρο της πιο πρόσφατης έντασης στην περιοχή.

Πού βρισκόμαστε σήμερα;

Τον Δεκέμβριο του 2022, το Μπακού προχώρησε σε ολικό μπλόκο του Διαδρόμου Λατσίν, σταματώντας έτσι την προμήθεια βασικών αγαθών στον αρμενικό πληθυσμό, στην περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Η κατάσταση πήρε τη μορφή ανθρωπιστικής κρίσης, καθώς εντείνονταν οι ελλείψεις σε αγαθά πρώτης ανάγκης, όπως τρόφιμα και φάρμακα, ενώ ο πρώην Εισαγγελέας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, Λουίς Μορένο Οκάμπο, ανέφερε ότι «είναι βάσιμο να πιστεύουμε ότι διαπράττεται γενοκτονία». Από την πλευρά του, το Αζερμπαϊτζάν κατηγόρησε την Αρμενία ότι χρησιμοποιούσε τον διάδρομο για να μεταφέρει στρατιωτικά υλικά στο Ναγκόρνο Καρμαμπάχ και δήλωσε ότι πρόσφερε το ίδιο ανθρωπιστική βοήθεια στην περιοχή, την οποία όμως οι κάτοικοι αρνήθηκαν.

Από την αζερική οπτική, αποκαταστάθηκε μια ιστορική αδικία. Από την οπτική των Αρμενίων όμως, τώρα συνέβη η μεγάλη αδικία. Ωστόσο τώρα, το ζήτημα της εδαφικής υπαγωγής έχει επιλυθεί οριστικά

Δρ. Άννα Ματβέεβα, Ανώτερη Επισκέπτρια Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ρωσίας στο King’s College του Λονδίνου

Στις 19 Σεπτεμβρίου του 2023, σε μια μονοήμερη επίθεση, το Αζερμπαϊτζάν έθεσε υπό τον έλεγχο του την περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ και η εκεί αυτόνομη Δημοκρατία αυτο-διαλύθηκε. Η κατάκτηση της περιοχής από το Μπακού είχε ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό δεκάδων χιλιάδων Αρμενίων, με τους περισσότερους να κατευθύνονται προς την Αρμενία. Οι αρμενικές αρχές δήλωσαν πως περισσότεροι από τους μισούς από τους περίπου 120.000 Αρμένους του Ναγκόρνο Καραμπάχ, αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν. Από πλευράς του, το Αζερμπαϊτζάν δήλωσε την επιθυμία του να ενσωματώσει την περιοχή και τους πολίτες της ως ίσους και απέρριψε τις κατηγορίες περί εθνοκάθαρσης.

Η Δρ. Άννα Ματβέεβα, Ανώτερη Επισκέπτρια Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ρωσίας στο King’s College του Λονδίνου, σε συνέντευξή της στο iMEdD, ανέφερε πως η σύγκρουση του 2023 άλλαξε τελείως την κατάσταση στην περιοχή. «Από την αζερική οπτική, αποκαταστάθηκε μια ιστορική αδικία. Από την οπτική των Αρμενίων όμως, τώρα συνέβη η μεγάλη αδικία. Ωστόσο τώρα, το ζήτημα της εδαφικής υπαγωγής έχει επιλυθεί οριστικά».

Ποιες ξένες δυνάμεις εμπλέκονται;

Οι δύο βασικές ξένες δυνάμεις που εμπλέκονται στη σύγκρουση είναι η Ρωσία και η Τουρκία. Η Ρωσία είναι τυπικά σύμμαχος της Αρμενίας, οι ειρηνευτικές της δυνάμεις όμως δεν προστάτεψαν τον αρμενικό πληθυσμό της περιοχής. Η Μόσχα έχει στενές σχέσεις και με το Αζερμπαϊτζάν, οι οποίες φαίνεται να εντίνονται. Η Δρ. Ματβέεβα σημείωσε στο iMEdD, ότι πλέον ο Πούτιν θεωρεί το Αζερμπαϊτζάν, πιο σημαντικό σύμμαχό του στον Καύκασο από την Αρμενία.

Η Τουρκία από την άλλη είναι στενός σύμμαχος και συνδέεται ιστορικά και πολιτισμικά με το Αζερμπαϊτζάν, το οποίο προμήθευσε με drones και στρατιωτικό εξοπλισμό κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων.

Δεν είναι όμως μόνο η Ρωσία και η Τουρκία. Όπως είπε η Δρ. Άννα Ματβέεβα στο iMEdD, σημαντικοί δρώντρες στην περιοχή είναι και το Ιράν, το Ισραήλ και η Ευρωπαική Ένωση. Το Ιράν είναι σύμμαχο με την Αρμενία, και έχουν αναπτυγμένες σχέσεις σε τομείς όπως ο τουρισμός. Από την άλλη, το Αζερμπαϊτζάν προμηθεύεται όπλα και στρατιωτικό εξοπλισμό από το Ισραήλ, ενώ, σύμφωνα με τη Δρ. Ματβέεβα, είναι η μόνη μουσουλμανική χώρα που δεν καταδίκασε τα όσα συμβαίνουν στη Γάζα. Όταν ρωτήθηκε για την παραδοξότητα αυτής της σχέσης, δηλαδή για το ότι το Ιράν είναι σύμμαχος με τη χριστιανική Αρμενία, ενώ το Ισραήλ με το μουσουλμανικό Αζερμπαϊτζάν, η Δρ. Ματβέεβα ανέφερε ότι όσον αφορά αυτές τις συμμαχίες, είναι μια απόδειξη ότι «οι πραγματιστικές εκτιμήσεις υπερισχύουν κατά πολύ έναντι οποιωνδήποτε θρησκευτικών, ιστορικών, υπαρξιακών, αφηρημένων εκτιμήσεων».

Η ΕΕ έχει επίσης ρόλο στην περιοχή. Από τη μία, η απομάκρυνση του Γιερεβάν από τη Μόσχα φαίνεται να έχουν φέρει το πρώτο πιο κοντά με την ΕΕ και τις ΗΠΑ σε ζητήματα ασφαλείας. Από την άλλη, το Αζερμπαϊτζάν είναι προμηθευτής μεγάλων ποσοτήτων φυσικού αερίου προς την ΕΕ, κάτι που είναι αναγκαίο στην τελευταία, λόγω του πολέμου στην Ουκρανία. Μάλιστα, η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν έχει αναφερθεί στο ΑζερμπαΪτζάν, ως «αξιόπιστο και έμπιστο συνεργάτη».

Ποια θα είναι η επόμενη ημέρα;

Σύμφωνα με τη Δρ. Άννα Ματβέεβα, η πιο πρόσφατη σύγκρουση, του Σεπτεμβρίου 2023, «δημιούργησε προϋποθέσεις εξομάλυνσης των σχέσεων των δύο κρατών (σ.σ. Της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν)». Η σύγκρουση στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, παρόλο που είναι μικρή στην έκταση, εμπλέκει περιφερειακούς και διεθνείς παίκτες. Η Δρ. Ματβέεβα προσθέτει πως η σύγκρουση του Ναγκόρνο Καραμπάχ «σίγουρα μπορεί να ανασχηματίσει τις συμμαχίες στην περιοχή. Μέχρι τώρα, φαίνεται ότι το Αζερμπαϊτζάν βγαίνει κερδισμένο και καθίσταται πιο πολύτιμο για τους διεθνείς παίκτες, όπως η ΕΕ. Είναι άγνωστο πώς θα αντιδράσει η αρμενική πλευρά σε αυτό. Η Αρμενία μπορεί να βρεθεί σε μια δύσκολη θέση, με λίγους περιφερειακούς φίλους. Και φυσικά, να έχεις ως μόνο φίλο το Ιράν δεν είναι και πολύ επαρκές».

Δεν βλέπω πιθανότητες έξαψης της βίας, διότι νομίζω ότι οι άνθρωποι έχουν κουραστεί από την αστάθεια και αντιδρούν στα πράγματα που δεν τους αρέσουν μάλλον με μετανάστευση παρά με πόλεμο

Δρ. Άννα Ματβέεβα, Ανώτερη Επισκέπτρια Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ρωσίας στο King’s College του Λονδίνου

Η πρόβλεψή της για το μέλλον όμως παραμένει αισιόδοξη: «Δεν βλέπω πιθανότητες έξαψης της βίας, διότι νομίζω ότι οι άνθρωποι έχουν κουραστεί από την αστάθεια και αντιδρούν στα πράγματα που δεν τους αρέσουν μάλλον με μετανάστευση παρά με πόλεμο. Η εποχή που οι άνθρωποι ήταν πραγματικά έτοιμοι να πεθάνουν για ιστορικά αμφισβητούμενα εδάφη, κατά την άποψή μου, έχει περάσει, τουλάχιστον προς το παρόν», λέει.

Διαβάστε όλα τα Explainer κείμενα της σειράς «Οι 10 Κρίσεις του 2024» εδώ.