Από τις συνεδρίες που παρακολουθήσαμε στο 14o Παγκόσμιο Συνέδριο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (GIJC25) στην Κουάλα Λουμπούρ, ξεχωρίσαμε έξι στιγμές για τον τρόπο που αναδιαμορφώνουν τη σκέψη μας γύρω από τη δημοσιογραφία σήμερα. Πρόκειται για εκκλήσεις για ευρεία συνεργασία και εντατικότερη ανάλυση των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης, στρατηγικές επιβίωσης υπό αυταρχική πίεση, καθώς και πολύτιμες γνώσεις για την έρευνα μεγάλων, διασυνοριακών σκανδάλων διαφθοράς και την κάλυψη γενοκτονιών.
Μαρία Ρέσα: «Ήρθε η ώρα για ριζοσπαστική συνεργασία και δημιουργία»
Η Μαρία Ρέσα (Maria Ressa) – η συνιδρύτρια και CEO του πρωτοποριακού ερευνητικού μέσου Rappler, η οποία τιμήθηκε με το Νόμπελ Ειρήνης το 2021 – άνοιξε το GIJC25, με μια προειδοποίηση: εν μέσω αυξανόμενου αυταρχισμού, ολιγαρχών της τεχνολογίας, περικοπών χρηματοδότησης και επιθέσεων σε δημοσιογράφους, «εάν δεν συνεργαστούμε ριζοσπαστικά και δεν δημιουργήσουμε, οι μεσαίου μεγέθους οργανισμοί θα καταρρεύσουν», με πολλούς από αυτούς να κινδυνεύουν με δυνητική εξαφάνιση μέσα σε έναν χρόνο.
Το κατεπείγον του μηνύματός της ήταν σαφές: η τρέχουσα κρίση πρέπει να μετατραπεί σε ευκαιρία για αντίκτυπο και επιβίωση. Με βάση την εμπειρία της στις Φιλιππίνες, απέδειξε ότι η λογοδοσία της εξουσίας μπορεί να οδηγήσει τόσο στη δικαιοσύνη όσο και στη χρηματοοικονομική βιωσιμότητα, σημειώνοντας ότι τη χρονιά που η ίδια αντιμετώπισε έντεκα εντάλματα σύλληψης, το Rappler έγινε κερδοφόρο, καθώς το κοινό στήριξε την τολμηρή δημοσιογραφία τους.
Η Ρέσα προειδοποίησε ότι η παραπληροφόρηση που προέρχεται από τους αλγορίθμους και η «κανονικοποίηση των ψεμάτων» απειλούν τα γεγονότα, τη δημοκρατία και τις ευάλωτες κοινότητες, ενώ τόνισε ότι το 2026 αποτελεί κρίσιμη περίοδο για ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης να εξασφαλίσουν δικαιώματα, συνεργασίες και νέα επιχειρηματικά μοντέλα, και να επανεξετάσουν την εξάρτηση από τα social media.
Κατέληξε, καλώντας τους δημοσιογράφους να εφαρμόσουν τα υπάρχοντα πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθερίας του Τύπου, ιδιαίτερα στην ΕΕ, ώστε να αποφευχθεί η περαιτέρω περιθωριοποίηση ευάλωτων ομάδων, και να δημιουργήσουν εναλλακτικούς, δημόσιου συμφέροντος τεχνολογικούς και φυσικούς χώρους όπου οι άνθρωποι μπορούν να εκφράζονται ελεύθερα χωρίς αλγοριθμική χειραγώγηση. «Ό,τι γνωρίζαμε ως κλάδος έχει καταστραφεί», είπε, υπογραμμίζοντας ότι «η διαδικτυακή βία είναι πραγματική βία». Περιγράφοντας την ακεραιότητα της πληροφορίας ως «μητέρα όλων των μαχών», πρόσθεσε: «Χωρίς γεγονότα δεν μπορούμε να έχουμε αλήθεια. Χωρίς αλήθεια, δεν μπορούμε να έχουμε εμπιστοσύνη. Χωρίς αυτά τα τρία, δεν μπορούμε να έχουμε κοινή πραγματικότητα. Χωρίς οποιοδήποτε από αυτά, δεν υπάρχει δημοκρατία».
>> Διαβάστε περισσότερα για αυτήν την ομιλία από το GIJN εδώ.
Κρίστο Μπούσεκ: «Η τεχνητή νοημοσύνη είναι απλώς ο τελευταίος κρίκος της αλυσίδας μιας κοινωνίας που κυριαρχείται από τα δεδομένα εδώ και πάνω από 20 χρόνια»
Σε μια ομιλία-τομή στον θόρυβο γύρω από την τεχνητή νοημοσύνη, ο Κρίστο Μπούσεκ (Christo Buschek) – βραβευμένος με Πούλιτζερ ανεξάρτητος προγραμματιστής και ερευνητής-δημοσιογράφος στo Der Spiegel – κάλεσε τους δημοσιογράφους να έρθουν αντιμέτωποι με μια μεγάλη αλήθεια: η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη. Απορρίπτοντας αυτή τη διαδεδομένη, εσφαλμένη αντίληψη, τόνισε: «Η τεχνολογία είναι αποτέλεσμα επιλογών και αξιών […] Η τεχνολογία δεν υπάρχει απλώς. Πάντοτε κατασκευάζεται. Δημιουργείται. Η τεχνολογία δεν είναι ούτε εξαιρετική ούτε αναπόφευκτη. Με λίγα λόγια: οι άνθρωποι φτιάχνουν την τεχνολογία».
Ξεκίνησε τη συνεδρία του, με τίτλο «Investigating datasets to hold AI acccountable» («Έρευνα συνόλων δεδομένων για τη λογοδοσία της τεχνητής νοημοσύνης»), επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της αλγοριθμικής λογοδοσίας: Στον ακαδημαϊκό κόσμο ή στον κυβερνητικό και εταιρικό έλεγχο, συνήθως σημαίνει τον έλεγχο των αλγορίθμων, για να διαπιστωθεί εάν λειτουργούν όπως ισχυρίζονται. Στη δημοσιογραφία και την κοινωνία των πολιτών, η λογοδοσία σημαίνει, επίσης, να αποκαλύπτουμε πώς οι αλγόριθμοι επηρεάζουν πραγματικές κοινότητες και ποια συμφέροντα υπηρετούν τελικά.
Ο Μπούσεκ προειδοποίησε ότι η σημερινή τεχνητή νοημοσύνη «είναι ο τελευταίος κρίκος της αλυσίδας μιας κοινωνίας που κυριαρχείται από τα δεδομένα εδώ και πάνω από 20 χρόνια». Απέχοντας από την αυτόνομη ή ευφυή λειτουργία της, η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα κοινωνικο-πολιτικό πρότζεκτ, οικοδομούμενο πάνω σε ανθρώπινες επιλογές, εμπορικά κίνητρα και κρυφή μεροληψία. Ο ίδιος ανέλυσε το σύνολο δεδομένων LAION-5B, ένα από τα τεράστια σύνολα εικόνων που χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση σύγχρονων μοντέλων τεχνητής νοημοσύνης. Από το αρχικό σώμα δεδομένων του Common Crawl, το LAION εξήγαγε πάνω από 50 δισ. εικόνες και, στη συνέχεια, επέλεξε 5,8 δισ. από αυτές, με τη χρήση στατιστικών καθοριζόμενων από άλλα μοντέλα. Αυτό καταδεικνύει, σημείωσε ο Μπούσεκ, μια κυκλικότητα: η τεχνητή νοημοσύνη εκπαιδεύεται σε δεδομένα που παράγονται από άλλα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης, ενσωματώνοντας τα δικά τους τυφλά σημεία. Το αποτέλεσμα δεν είναι η αναπαράσταση του πώς βλέπουν οι άνθρωποι τον κόσμο, αλλά του πώς οι μηχανές αναζήτησης και η στατιστική μεροληψία τον ερμηνεύουν.
Για τους δημοσιογράφους, η έρευνα των συνόλων δεδομένων αποτελεί βασικό εργαλείο. «Η ενδελεχής εξέταση των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης», είπε, «είναι μια μέθοδος για ολιστική ανάλυσή τους – των δεδομένων, των μοντέλων και των επιπτώσεων».
Γκουστάβο Γκορίτι: Το κλειδί για την ασφάλεια είναι να είστε «στρατηγικά προσεκτικοί»
Ο Περουβιανός ερευνητής-δημοσιογράφος Γκουστάβο Γκορίτι (Gustavo Gorriti) εξακολουθεί να διακατέχεται από ένα είδος θάρρους που βασίζεται στην ψυχρή ανάλυση κινδύνου και στην επιβίωση. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90, απήχθη στη Λίμα λόγω των αποκαλύψεών του για τη διαφθορά του καθεστώτος Φουτζιμόρι, αλλά ένα σχέδιο έκτακτης ανάγκης που έθεσε σε εφαρμογή (η σύζυγός του ενημέρωσε δημοσιογράφους και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων) προκάλεσε διεθνή πίεση και επέφερε την απελευθέρωσή του δύο ημέρες αργότερα.
Κατά τη συνεδρία με τίτλο «Investigating in the face of repression» («Έρευνα υπό καταπίεση»), έδωσε συμβουλές επιβίωσης για δημοσιογράφους που αντιμετωπίζουν ισχυρούς αντιπάλους: να είστε «στρατηγικά προσεκτικοί» σημαίνει να αποφεύγετε τις παγίδες, να προστατεύετε τις πηγές σας, να μην εκθέτετε άλλους σε κινδύνους που δεν θα αναλαμβάνατε οι ίδιοι και να υπερασπίζεστε με σθένος το έργο και το όνομά σας. Επίσης, έχοντας ο ίδιος ξεπεράσει καρκίνο τετάρτου σταδίου, τόνισε τη σημασία της αυτοφροντίδας: «Θέλετε να αποφύγετε την εξουθένωση μετά από δύο νύχτες που μείνατε άυπνοι; Φυσικά μπορείτε να πάτε σε ένα μπαρ, αλλά μπορείτε, επίσης, να αποφασίσετε να κοιμηθείτε και να ασκηθείτε την επόμενη μέρα».
Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματά του έχει υπάρξει ο ρόλος του Μέσου που διευθύνει στην αποκάλυψη του σκανδάλου Odebrecht (ενός τεράστιου σχεδίου δωροδοκίας και χρηματοδότησης εκλογικών εκστρατειών που εκτεινόταν σε έντεκα χώρες της Λατινικής Αμερικής), το οποίο συνέβαλε στην απαγγελία κατηγοριών εναντίον τεσσάρων πρώην προέδρων του Περού – ένας εκ των οποίων, ο Άλαν Γκαρσία, αυτοκτόνησε, όταν έφτασε η αστυνομία για να τον συλλάβει.
Αυτή η αποκάλυψη χάρισε στο IDL-Reporteros τη διάκριση με το Global Shining Light Award το 2019 από το Παγκόσμιο Δίκτυο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (GIJN), αλλά προκάλεσε και μια σειρά αντιποίνων: οργανωμένη παραπληροφόρηση σχετικά με τη διάγνωση του καρκίνου του, συγκεντρώσεις έξω από το σπίτι του και εκστρατείες δυσφήμισης, με σκοπό να συντριβεί η αξιοπιστία του. Αυτές οι μέθοδοι αντανακλούν, όπως υπογράμμισε ο Γκορίτι, ένα παγκόσμιο μοτίβο, όπου «οι επιθέσεις κατά των αποκαλύψεων και της φήμης των δημοσιογράφων» χρησιμοποιούνται, για να εξουδετερώσουν την ερευνητική δημοσιογραφία. Τέλος, προέτρεψε τους νεότερους δημοσιογράφους να εμβαθύνουν τις δεξιότητές τους στην αφήγηση, διαβάζοντας μεγάλα έργα της λογοτεχνίας, και όχι μόνο τελειοποιώντας τις δεξιότητές τους στην εξόρυξη δεδομένων και στην ψηφιακή έρευνα. Η συμβουλή του ήταν απλή: «Διαβάστε!».
>> Διαβάστε περισσότερα για αυτή τη συνεδρία από το GIJN εδώ.
Τσαρλς Α. Αντεόγκουν-Φίλιπς: «Το μόνο πράγμα που είναι χειρότερο από τη διάπραξη γενοκτονίας είναι η άρνησή της»
Ο διεθνής εισαγγελέας Τσαρλς Α. Αντεόγκουν-Φίλιπς (Charles A. Adeogun-Phillips) προσέφερε στους δημοσιογράφους μια σπάνια ευκαιρία για μια επί της ουσίας ματιά στα ρήγματα της παγκόσμιας δικαιοσύνης και στους λόγους για τους οποίους οι δημοσιογράφοι πρέπει να τα ερευνήσουν. Σε μια συζήτηση με την Εμίλια Ντίας-Στρακ (Emilia Díaz-Struck), εκτελεστική διευθύντρια του GIJN, και τη Λίνα Αταλάχ (Lina Attalah), εκδότρια και ιδρύτρια του βραβευμένου αιγυπτιακού Μέσου, MadaMasr, ο Αντεόγκουν-Φίλιπς χρησιμοποίησε ως παράδειγμα τον δεκαετή αγώνα της Νιγηρίας για την ανάκτηση δισεκατομμυρίων που διοχετεύθηκαν στη Δύση και αποκάλυψε πώς η αποκατάσταση περιουσιακών στοιχείων συχνά παρουσιάζεται ως γενναιοδωρία από τις πλούσιες χώρες, ενώ στην πραγματικότητα υποκρύπτει βαθιές ανισότητες: μόνο ένα μέρος των κλεμμένων κεφαλαίων επιστρέφεται, και συνήθως υπό περιοριστικούς όρους. Για τους δημοσιογράφους που καλύπτουν υποθέσεις μεγάλης διαφθοράς, τόνισε ότι οι δικαιοδοσίες που επιβάλλουν μυστικότητα, οι ανταγωνιστικές νομικές αξιώσεις και οι σκόπιμες διαδικαστικές καθυστερήσεις αποτελούν από μόνες τους μέρος της ιστορίας.
Ως αντιπρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Integrity Initiatives International (III) — μιας ΜΚΟ με έδρα τη Βοστώνη που υποστηρίζει την ίδρυση του προτεινόμενου Διεθνούς Δικαστηρίου κατά της Διαφθοράς (IACC) —, ο Αντεόγκουν-Φίλιπς υποστήριξε ότι απαιτείται ένας ειδικός θεσμός για την καταπολέμηση της μεγάλης διαφθοράς, όταν κλεπτοκράτες εξακολουθούν να ελέγχουν τα δικαστικά συστήματα των χωρών τους.
Ως πρώην επικεφαλής εισαγγελέας για θέματα γενοκτονίας και επικεφαλής ειδικών ερευνών στα Ηνωμένα Έθνη, το μήνυμά του προς τους δημοσιογράφους που καλύπτουν θέματα γενοκτονίας ήταν σαφές: δείτε τα κίνητρα, όχι μόνο τους αριθμούς. Για να ευδοκιμήσει το διεθνές ποινικό δίκαιο, υπενθύμισε στο ακροατήριο, η συνεργασία μεταξύ των κρατών είναι απαραίτητη. Μιλώντας για διδάγματα από τη γενοκτονία στη Ρουάντα – όπου το μόνο υλικό που μεταδόθηκε προήλθε από τον Βρετανό Νίκολας Κουέντιν Χιουζ (Nicolas Quentin Hughes) –, προέτρεψε τους δημοσιογράφους να λαμβάνουν υπόψη τους, ανά περίπτωση, το πολιτισμικό πλαίσιο, τις δυναμικές των φύλων και τους περιορισμούς των διεθνών ερευνών. «Το μόνο πράγμα που είναι χειρότερο από τη διάπραξη γενοκτονίας», τόνισε, «είναι η άρνησή της».
>> Διαβάστε περισσότερα για αυτή τη συνεδρία από το GIJN εδώ.
Kάρεν Χάο: «Στη Σίλικον Βάλεϊ, έχουν μια ιμπεριαλιστική ιδεολογία και ατζέντα»
Η βραβευμένη δημοσιογράφος και συγγραφέας Κάρεν Χάο (Karen Hao) άσκησε σφοδρή κριτική στις δομές εξουσίας, τις ιδεολογίες, τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και τα ηθικά ελλείμματα της παγκόσμιας βιομηχανίας της τεχνητής νοημοσύνης, ιδίως μεταξύ των κολοσσών της Σίλικον Βάλεϊ. Ανέφερε ότι το πρόβλημα υπερβαίνει τον καπιταλισμό και έγκειται σε μια φιλελεύθερη ιδεολογία που δίνει μεγαλύτερη αξία στην ελευθερία ανάπτυξης της τεχνολογίας παρά στην κοινωνική ευθύνη. Αυτή η σκέψη ενθαρρύνει την έλλειψη ισχυρού ελέγχου, με την OpenAI, για παράδειγμα, να έχει «τους λιγότερους μηχανισμούς λογοδοσίας» σε μια βιομηχανία όπου επικρατεί «ιμπεριαλιστική ιδεολογία και ατζέντα».
Σε μια συζήτηση υπό τον συντονισμό της Τζίνα Τσούα (Gina Chua), Εκτελεστικής Διευθύντριας του Tow-Knight Center στη Σχολή Δημοσιογραφίας Craig Newmark Graduate School του City University της Νέας Υόρκης (CUNY), η Κάρεν Χάο βοήθησε τους συμμετέχοντες να κατανοήσουν καλύτερα τον αντίκτυπο της τεχνητής νοημοσύνης και της τεχνολογικής βιομηχανίας που οδηγεί την ανάπτυξή της.
Η Χάο αμφισβήτησε την ιδέα της αναπόφευκτης εξέλιξης της τεχνητής νοημοσύνης, υποστηρίζοντας ότι δεν είναι απαραίτητο να αντικαταστήσει την ανθρώπινη γνώση και ειδίκευση. «Γιατί να δημιουργήσουμε μια τεχνολογία για να αντικαταστήσει τους ανθρώπους, όταν έχουμε ήδη ανθρώπους;», αναρωτήθηκε. Επίσης, έστειλε τη δική της προειδοποίηση σχετικά με τα δεδομένα εκπαίδευσης της τεχνητής νοημοσύνης, σημειώνοντας ότι «το Διαδίκτυο έχει σκοτεινά σημεία» όπου ευδοκιμούν η μεροληψία και η παραπληροφόρηση. Παρά τις σοβαρές ανησυχίες που εξέφρασε, η Χάο έκλεισε με ένα μήνυμα ελπίδας και ενδυνάμωσης: «Αναγνωρίστε ότι αυτή η βιομηχανία δεν είναι αναπόφευκτη». Εννοούσε ότι η πορεία της ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης δεν είναι αναπόδραστη ή καθορισμένη.
Κατέληξε επισημαίνοντας ότι «οι δημοσιογράφοι έχουν ρόλο στο πώς μπορεί να εξελιχθεί αυτό». Η αισιοδοξία της τροφοδοτήθηκε από την πεποίθηση ότι η κριτική διερεύνηση και η δημόσια πίεση μπορούν να αλλάξουν την πορεία αυτής της ταχέως αναπτυσσόμενης βιομηχανίας, καθώς «βρισκόμαστε σε ένα σημείο όπου μπορούμε να αλλάξουμε ρότα». Αυτή η άμεση προτροπή προς τους ερευνητές δημοσιογράφους αποτελεί πρόκληση προς το κατεστημένο της τεχνητής νοημοσύνης και καλή στη διαμόρφωση ενός πιο δίκαιου τεχνολογικού μέλλοντος.
Καρίνα Σεντρόφσκι: «Είστε τόσο προστατευμένοι όσο εκτεθειμένοι είναι οι συνεργάτες σας»
«Είστε τόσο προστατευμένοι όσο εκτεθειμένοι είναι οι συνεργάτες σας. Εάν δεν μπορείτε να βρείτε πληροφορίες για το άτομο που σας ενδιαφέρει, αναζητήστε τους συνεργάτες και τα μέλη της οικογένειάς του, και προσπαθήστε να βρείτε στοιχεία που σχετίζονται με αυτούς», εξήγησε η Καρίνα Σεντρόφσκι (Karina Shedrofsky), Συνιδρύτρια και Διευθύντρια Έρευνας στο DARC, καθώς μας συνόψιζε, μετά το εργαστήριό της, βασικές συμβουλές και «τρικ» για έρευνες που ακολουθούν τις ροές χρήματος. Όταν ένα πρόσωπο, που είναι ο βασικός στόχος σας, μοιάζει άφαντο, μια έξυπνη κίνηση είναι να ερευνήσετε τους ανθρώπους που βρίσκονται στον κύκλο του. Οι ψηφιακές τους συνήθειες, τα δημόσια αρχεία και τα έγγραφα συχνά αποκαλύπτουν ό,τι το βασικό πρόσωπο έχει προσεκτικά αποκρύψει.
Η Σεντρόφσκι τόνισε ότι η πραγματική δύναμη της ανίχνευσης περιουσιακών στοιχείων βρίσκεται στα δημόσια αρχεία σε όλο τον κόσμο, τα οποία αποτελούν ένα ανομοιόμορφο αλλά πλούσιο πεδίο έρευνας. Τα μητρώα εταιρειών, οι ημερομηνίες σύστασης, οι τίτλοι ιδιοκτησίας γης, οι μετοχικές δομές προσφέρουν από ένα κομμάτι μιας ευρύτερης εικόνας, και είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε πώς αυτά διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Χαρακτήρισε τη διαδικασία του εντοπισμού περιουσιακών στοιχείων ως έναν δημιουργικό τομέα, λέγοντας ότι είναι «περισσότερο τέχνη παρά επιστήμη». Τα δημόσια αρχεία, η έρευνα ανοιχτών πηγών, οι επί πληρωμή βάσεις δεδομένων, τα μητρώα εταιρειών είναι όλα μέρος της δημοσιογραφικής εργαλειοθήκης.
Η Μάρθα Μεντόζα (Martha Mendoza), δύο φορές νικήτρια του βραβείου Πούλιτζερ και ανταποκρίτρια στο Frontline σήμερα, ενθάρρυνε αυτήν την ευρεία, πολυπαραγοντική προσέγγιση: παρουσίασε τεχνικές και εργαλεία για έρευνες ανοιχτών πηγών, εστιάζοντας στην παρακολούθηση πλοίων και αεροπλάνων. Ωστόσο, όπως μας υπενθύμισε, η έρευνα ανοιχτών πηγών δεν περιορίζεται σε στοιχεία που βρίσκονται στο Διαδίκτυο. Τα αιτήματα για ελεύθερη πρόσβαση σε πληροφορίες και τα δημόσια αρχεία παραμένουν θεμελιώδεις παράμετροι, όπως και «οι άνθρωποι της πραγματικής ζωής που είναι, επίσης, ανοιχτές πηγές» – ένα κρίσιμο αντίβαρο σε μια εποχή που κυριαρχούν τα δεδομένα.
Οι Σεντρόφσκι και Μεντόζα ήταν οι εισηγήτριες ενός διμερούς πρακτικού εργαστηρίου, το οποίο παρακολούθησε αποκλειστικά μια διεθνής ομάδα 20 δημοσιογράφων, υπότροφοι του iMEdD και του GIJC, κατά την προ-συνεδριακή ημέρα, που ήταν αφιερωμένη σε ειδικά εργαστήρια και συναντήσεις κατόπιν πρόσκλησης.
Εικονογράφηση: Ευγένιος Καλοφωλιάς
