Είναι ο Θεός «επαγγελματίας» της ψυχικής υγείας;

«Είμαι Χριστιανός. Μερικές φορές, όμως, ξυπνάω και είμαι άθεος. Σήμερα, ξύπνησα κάπου στο ενδιάμεσο, βάζοντας στο μείγμα και λίγο Ισλάμ». Τα μάτια του Μάικλ Νίκοντσουκ συνήθως πετούν σπίθες όταν επιχειρηματολογεί, τώρα όμως φοράει ένα ελαφρύ μειδίαμα, τονίζοντας τη ρευστότητα της θρησκευτικής ταυτότητας. Είναι ένας παθιασμένος, εξαντλητικά ενημερωμένος συνομιλητής που μοιάζει πάντα έτοιμος να ανεβάσει τους τόνους, ενώ στην πραγματικότητα απλώς παρουσιάζει διαφορετικές διαστάσεις του ίδιου ζητήματος. Ερευνητής με ειδίκευση στους τομείς της αντιμετώπισης του ψυχικού τραύματος και τις ψυχολογικές συνέπειες της μετανάστευσης, διαχειριστής του προγράμματος του Wend Collective, έχει εργαστεί για παραπάνω από μία δεκαετία σε Μέση Ανατολή, Κεντρική Ασία και Βαλκάνια. Έγινε επιστήμονας «κατά τύχη», για να κατανοήσει την ιστορία της οικογένειας του –η μητέρα του από τη Γουατεμάλα, οι πρόγονοι του πατέρα του μετοίκησαν από την Ουκρανία στις ΗΠΑ, περιοχές με πολλές συγκρούσεις και έντονο τον ρόλο της θρησκείας στην καθημερινότητα.  

Βρισκόμαστε στον πρώτο όροφο του κτιρίου της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), λίγο πριν από τη συζήτηση που θα διευθύνει στο πλαίσιο του SNF Nostos 2023, με θέμα «Θρησκεία, Πολιτισμός και Ψυχική Υγεία». Σκοπός της, να επανεξετάσει τον τρόπο με τον οποίο η ψυχική υγεία προσεγγίζεται από διαφορετικές κουλτούρες πίστης, πώς ενσωματώνεται σε αυτές, τι είναι mainstream και τι εναλλακτικό, τι είναι μοντέρνο και τι στηρίζεται σε παραδόσεις εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων. «Η πλειοψηφία των ανθρώπων, όταν αντιμετωπίζουν δυσκολίες ως πρώτη γραμμή ψυχολογικής άμυνας, καταφεύγουν σε κάποιον που εμπιστεύονται. Και αυτός σπάνια είναι κάποιος επαγγελματίας της ψυχικής υγείας. Συνήθως είναι ο Θεός. Γιατί ο Θεός κρατάει μυστικά. Αυτή η ιδέα του να μοιράζεσαι την πιο βαθιά προσωπική σου πάλη με κάποιον τελείως άγνωστο είναι πολύ δυτική, έτσι δεν είναι; Δεν είναι μόνο το στίγμα που αποδίδουμε στην ψυχική υγεία. Είναι και η περιέργεια. Γιατί επισκέφθηκε ο τάδε τον ψυχίατρο; Είναι τρελός; Τι πάει στραβά μαζί του;», ο Νίκοντσουκ βάζει το πλαίσιο. 

Είναι όντως η διαχωριστική γραμμή το «Δύση vs. Ανατολή»; «Όχι. Εκτός αν το μεταφράζουμε σε “Πλούσιοι-Φτωχοί”. Τότε, ναι, θα συμφωνήσω. Γιατί την επανανοηματοδότηση την κάνει ο καπιταλισμός. Άνθρωποι με δύναμη και εξουσία ανασυσκευάζουν την πίστη και τη μεταπωλούν σε ανθρώπους που πασχίζουν να την αγοράσουν.  Για παράδειγμα, δείτε τη γιόγκα. Η παράδοση της Ayurveda (σ.σ. αρχαία ινδική ιατρική θεωρία) είναι εκεί για χιλιετίες. Κι όμως, βλέπουμε σήμερα ανθρώπους να πιστοποιούνται ως δάσκαλοι γιόγκα με ειδικότητα στο μετατραυματικό στρες. Έχω βρεθεί σε προσφυγικά καμπ στη Μέση Ανατολή και έρχονταν άνθρωποι –με καλές προθέσεις– που ήθελαν να πληρωθούν για να κάνουν γιόγκα στους πρόσφυγες. Άρα, μήπως αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να επιβάλλουμε στους άλλους να κάνουν αυτό που μας αρέσει; Είναι καθαρά πολιτικό το ζήτημα». 

Η πλειοψηφία των ανθρώπων, όταν αντιμετωπίζουν δυσκολίες, ως πρώτη γραμμή ψυχολογικής άμυνας, καταφεύγουν σε κάποιον που εμπιστεύονται. Και αυτός σπάνια είναι κάποιος επαγγελματίας της ψυχικής υγείας. Συνήθως είναι ο Θεός.

Μάικλ Νικοντσούκ

Η Σουνίθα Κρίσναν κατάγεται από την Ινδία. Είναι ιδρύτρια της Prajwala, ενός κορυφαίου οργανισμού της Ασίας αφιερωμένου στην αντιμετώπιση της σεξουαλικής εκμετάλλευσης, και έχει αναγνωριστεί από το Newsweek ως μία από τις «150 ατρόμητες γυναίκες της χρονιάς». Θα σταθεί και εκείνη στον τρόπο με τον οποίο το προνομιούχο «αναπτυγμένο» κομμάτι του πλανήτη, οικειοποιείται την αρχαία παράδοση του «αναπτυσσόμενου» και τη μετατρέπει σε προϊόν. «Η πίστη, σήμερα, κυκλοφορεί στην εκδοχή των γκουρού που, υποτίθεται, σου μιλάνε για την “τέχνη του να ζεις” ή τον “διαλογισμό”. Έτσι εξελίσσεται σε μια ατραξιόν που ενώνει εκατομμύρια ανθρώπους κοντά. Κι αυτό, από τη μία, είναι ένα σύντομο μονοπάτι άσκησης εξουσίας ή, από την άλλη πλευρά, οδηγεί στην απελευθέρωση και τη λύτρωση. Το δεύτερο μονοπάτι, η moksha όπως τη λέμε, είναι κάτι απτό. Στο πρώτο επιδρούν και άλλοι παράγοντες. Δεν μπορεί, όμως, η αποικιοκρατία και τα κατάλοιπά της να σβήσουν την ιστορική αξία του πολιτισμού μας, αντικαθιστώντας την πλήρως με το μοτίβο της λευκής υπεροχής ως μόνης πηγής στοιχείων».  

Το θέμα του agency, του «δικαιώματος στην αρμοδιότητα», είναι προφανώς κάτι που καθορίζει τη σχέση της ψυχικής υγείας με την πίστη. Αλλά και το πώς ερμηνεύεται σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη. «Δεν υπάρχουμε εν κενώ. Οι άνθρωποι βρίσκουν λύσεις, προσεύχονται, κρατάνε ο ένας το χέρι του άλλου. Δεν είναι κάτι που περιμένουν την επιστήμη να το ανακαλύψει ή κάποιον να έρθει να τους πει να το κάνουν. Δεν μπορεί να αποφασίζει απλά η Δύση ότι ο παγκόσμιος νότος (αν και δεν μου αρέσει αυτός ο όρος καθόλου) δεν μπορεί να χρησιμοποιεί τη θρησκεία. Δεν μπορεί μόνο η Δύση να έχει “αρμοδιότητα”. Δεν μπορώ να αποδεχθώ το “αν δεν είναι γραμμένο στα αγγλικά, δεν ισχύει”. Κι όμως, το πρώτο νοσοκομείο για την ψυχική υγεία απαντάται στον αραβικό/ισλαμικό πολιτισμό. Δεν είναι μαγεία ούτε δεισιδαιμονία αυτό –είχαν αναγνωρίσει το θέμα και είχαν αναπτύξει εργαλεία. Στην Ευρώπη, για παράδειγμα, αυτό δεν το έκαναν μέχρι τον 18ο αιώνα. Χρειάζεται, λοιπόν, να μπουν όλα με ισότιμο τρόπο στο τραπέζι», λέει η Ράνα Ντατζάνι, καθηγήτρια Μοριακής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Hashemite της Ιορδανίας.

Μισή Παλαιστίνια και μισή από τη Συρία, μελετά την επιγενετική του τραύματος (πώς, δηλαδή, επηρεάζει όχι μόνο ψυχική υγεία και συμπεριφορά, αλλά επιδρά επίσης στις ορμόνες, το ανοσοποιητικό σύστημα, ακόμα και το DNA από γενιά σε γενιά). Με τη διπλή ιδιότητα της επιστήμονα και της μουσουλμάνας προσφύγισσας. Το πρώτο συμπέρασμά της είναι ότι η ψυχική υγεία πάντα συνδέεται με το τραύμα. «Συνήθως, όμως, το τραύμα το αντιμετωπίζουμε με έναν πολύ δυτικό ορισμό, ως κάτι πολύ έντονο. Αλλά δεν είναι πάντα έτσι. Μερικές φορές το τραύμα είναι το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που διαρκεί αρκετά, είναι σύνθετη και ίσως δεν ολοκληρώνεται ποτέ. Πώς, λοιπόν, κοιτάζουμε το τραύμα ως συνεχές; Τι πρέπει να αλλάξουμε; Επίσης είναι και κάτι άλλο: ότι κοιτάζουμε το τραύμα μόνο με αρνητικό τρόπο. Κανείς δεν ασχολείται με το πώς μαζεύουμε τον εαυτό μας και προχωράμε. Κανείς δεν βλέπει αυτή τη θετική πλευρά της υπέρβασης. Κι όμως, υπάρχει».

Δεν υπάρχουμε εν κενώ. Οι άνθρωποι βρίσκουν λύσεις, προσεύχονται, κρατάνε ο ένας το χέρι του άλλου. Δεν είναι κάτι που περιμένουν την επιστήμη να το ανακαλύψει ή κάποιον να έρθει να τους πει να το κάνουν.

Ράνα Ντατζάνι

Η Σανγκίθα Τόμας είναι Διευθύντρια Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας στη Συνέλευση Κανονικών Ορθοδόξων Επισκόπων των ΗΠΑ. Ως ψυχοθεραπεύτρια, ειδικεύεται και εκείνη στο τραύμα, ασχολείται με το γεφύρωμα του κενού που υπάρχει μεταξύ της ψυχικής υγείας και της πίστης. «Δεν πρέπει να βλέπουμε την επιστήμη και την ψυχική υγεία ως απομονωμένες ιδέες. Όταν αντιλαμβανόμαστε τον άνθρωπο ως σώμα και ψυχή, τον βλέπουμε ως σύνολο. Και αυτό που παρατηρούμε, στις μοντέρνες κοινωνίες, είναι οι άνθρωποι να ακολουθούν κάποιο πρόγραμμα στήριξης της ψυχικής τους υγείας προσπαθώντας με κάποιον τρόπο να στριμώξουν και τον Θεό εκεί μέσα, να πασπαλίσουν τη ζωή τους με λίγο Ιησού εδώ κι εκεί. ΟK, για κάποιος δουλεύει, για κάποιους άλλους όμως φαίνεται αφύσικο. Προσπαθούμε, λοιπόν, να αντιστρέψουμε αυτό το μοντέλο και να εστιάσουμε σε αυτό που έχει σημασία: τη φροντίδα των άλλων».

Ένα άλλο γνώρισμα, όμως, αυτών των σύγχρονων, προνομιούχων αν θέλετε, κοινωνιών είναι η απόρριψη της πίστης ως κάτι μη ορθολογικό, ως κάτι που μας κρατάει πίσω, ως κάτι που πολύ συχνά επιδεινώνει την ψυχική υγεία μέσα από μηχανισμούς ενοχής. Οι συνομιλητές μου, ο καθένας με τον τρόπο του, απορρίπτουν και αυτή τη διχοτόμηση: «man of faith vs man of science» («άνθρωπος της πίστης vs άνθρωπος της επιστήμης»). «Είναι, νομίζω, κοντόφθαλμο να θεωρείς τον εαυτό σου προοδευτικό επειδή απορρίπτεις τη θρησκεία», λέει η Σανγκίθα Τόμας. Για να συμπληρώσει η Ράνα Ντατζάνι: «Η θρησκεία είναι μια προσωπική στρατηγική αντιμετώπισης του τραύματος. Ο καθένας ακολουθεί ένα δικό του σύστημα αξιών και ψάχνει την αλήθεια. Ακόμα και αυτοί που λένε ότι δεν πιστεύουν πουθενά, είναι πιστοί στην ιδεολογία του αντικληρικισμού. Δεν ξέρω αν σήμερα αντιμετωπίζουμε περισσότερα προβλήματα ψυχικής υγείας από ποτέ, αυτό που σίγουρα συμβαίνει είναι ότι μεγαλώνει διαρκώς ο ατομικισμός στη Δύση». Προσθέτει ο Μάικλ Νικόντσουκ: «Από την αρχή, λοιπόν, του οργανωμένου πολιτισμού, οι άνθρωποι προσπαθούσαν να φροντίσουν την ψυχική υγεία τους μέσω διαφόρων φυτών, της θρησκείας ή της κοινότητας. Όλες αυτές οι μέθοδοι αξίζουν προσοχή και μελέτη. Γιατί πρέπει να σπάσουμε τον τοίχο που χωρίζει τους ηγέτες της πίστης με τους επιστήμονες. Οι πρώτοι πρέπει να φοβούνται λιγότερο τα κοσμικά στοιχεία και οι δεύτεροι, οι ψυχολόγοι ας πούμε, πρέπει να αφιερώσουν τον χρόνο για να μάθουν τις παραδόσεις της πίστης».

Ο διαχειριστής του προγράμματος του Wend Collective, χωρίς δισταγμό, σημειώνει και τη σκοτεινή πλευρά. Εκεί που η θρησκεία είναι ταυτόχρονα καταφύγιο αλλά και πηγή τραύματος, έχοντας αναμιχθεί σε δεκάδες σκάνδαλα σεξουαλικής κακοποίησης με συχνότερα θύματα παιδιά σε πολύ νεαρή ηλικία. Η Σουνίθα Κρίσναν στέκεται εδώ: «Ακριβώς επειδή η θρησκεία είναι δυνητικά μέσο χειραγώγησης χρειάζεται αυτή η συνεργασία με την επιστήμη. Γιατί, όντως, η θρησκεία ενσωματώνει εκρηκτικά στοιχεία που μπορούν να λειτουργήσουν ως “όπιο των λαών”. Χρειάζονται διασταυρώσεις και σημεία τομής. Αλλά αυτό απαιτεί να γίνει η προσπάθεια. Να τεθούν όρια σχετικά με το πού τελειώνει ο ρόλος της μίας πλευράς και πού αρχίζει της επομένης. Να βρεθεί η ισορροπία μεταξύ του Dawa και του Dua, όπως λέμε στη δική μας ινδική παράδοση». Συμπληρώνοντας ότι δεν έχει νόημα να χτίζουμε «κακούς», γιατί τότε φλερτάρουμε με την πρόληψη ακόμα και από προοδευτικό σημείο αφετηρίας. 

Ναι, αλλά η θρησκεία πολύ συχνά γίνεται πολιτική. Γίνεται η συγκολλητική ουσία που κατευθύνει τον λαό. Γίνεται αφορμή για διακρίσεις. Γίνεται αιτία πολέμου, δικαιολογία άσκησης βίας. Γίνεται, με δύο λόγια, επιβλαβής για την ψυχική υγεία. «Η θρησκεία είναι πολύ συχνά αιτία πολέμου, αλλά όχι πάντα. Ο Ψυχρός Πόλεμος ή λατινοαμερικάνικοι εμφύλιοι είχαν ιδεολογικά, και όχι θρησκευτικά, ελατήρια. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα και τα Ηνωμένα Έθνη διατρέχουμε το peak 30ετίας όσον αφορά τις πολεμικές συγκρούσεις ανά τον κόσμο. Ενδιαφερόμαστε, όμως, για αυτές που έχουν θρησκευτική απόχρωση, γιατί μας δίνουν επένδυση στην αφήγηση. Όμως π.χ. στη Λατινική Αμερική, που αντιπροσωπεύει το 13% του παγκόσμιου πληθυσμού και τα 2/3 των ανθρωποκτονιών παγκοσμίως, η βία από τις συμμορίες δεν οφείλεται στη θρησκεία», ο Νικόντσουκ αφοπλίζει μερικώς το αντεπιχείρημα. Και όταν τίθεται το ζήτημα των σύγχρονων culture wars, του νέου πολιτισμικού τοπίου που διαμορφώθηκε μετά την 11η Σεπτεμβρίου και την τρομοκρατία του 21ου αιώνα, είναι ακόμα πιο σαφής: «Η Ευρώπη φοβάται τους Μουσουλμάνους διαχρονικά. Δεν θέλει μουσουλμάνους πρόσφυγες με σκούρο χρώμα δέρματος στο έδαφός της, και όταν τους δέχεται το παρουσιάζει σαν ανθρωπιστική χάρη. Ενώ, ας πούμε, στους Ουκρανούς πρόσφυγες του πολέμου δεν υπήρχε η ίδια αντιμετώπιση. Κανείς τους δεν πέρασε την ίδια διαδικασία συνεντεύξεων και ελέγχου που περνούν οι Σύριοι ή οι Αφγανοί. Συνέβη αυτό επειδή ήταν κατά κύριο λόγο γυναίκες και παιδιά; Μπορεί. Αλλά αυτό δεν συμβαίνει ποτέ με τους αντίστοιχους μουσουλμανικούς πληθυσμούς. Και αυτό δεν είναι ρατσισμός, γιατί το Ισλάμ δεν είναι φυλή. Νομίζω ότι η 11η Σεπτεμβρίου άλλαξε εντελώς την κατανόηση και τη συνύπαρξη με τον μουσουλμανικό κόσμο. Φυσικά, η ισλαμική τρομοκρατία και η ύπαρξη του ISIS τα έκαναν χειρότερα». Η Σανγκίθα Τόμας συνεισφέρει: «Στην 11η Σεπτεμβρίου, πολλοί Χριστιανοί ενώθηκαν κάτω από τον πατριωτισμό της σημαίας και συνθήματα όπως “ ο Θεός είναι δικός μας”/ “in God We Trust”. Κατέφυγαν εκεί τρομαγμένοι. Όμως, με αυτόν τον τρόπο συνέβη μια πειρατεία του θρησκευτικού συναισθήματος, δαιμονοποιήθηκε οτιδήποτε διαφορετικό ως απειλή. Ξέρω ότι μπορώ να εμπιστευτώ τον εαυτό μου, αλλά δεν ξέρω εάν μπορώ να εμπιστευτώ εσένα. Και θα το αποφασίσω, κρίνοντας από το πού πιστεύεις. Εάν πιστεύεις εκεί που πιστεύω και εγώ, όλα γίνονται πιο εύκολα, έτσι δεν είναι;».

Ακριβώς επειδή η θρησκεία είναι δυνητικά μέσο χειραγώγησης χρειάζεται αυτή η συνεργασία με την επιστήμη […] Να βρεθεί η ισορροπία μεταξύ του Dawa και του Dua, όπως λέμε στη δική μας ινδική παράδοση.

Σουνίθα Κρίσναν

Ο Μάικλ Νικόντσουκ επιμένει στην «οικονομία της σωτηρίας», τονίζοντας ότι πρόσφατη ακαδημαϊκή έρευνα στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ έδειξε ότι υπάρχουν κείμενα του 9ου αιώνα από την περιοχή του Ουζμπεκιστάν που περιγράφουν με σχεδόν σημερινούς όρους την κλινική ψυχική διαταραχή. Δεν πιστεύει στο μονοπώλιο του ορθολογισμού που επικαλείται η Δύση, ίσως επειδή περνά και μια κρίση αυτογνωσίας. «Οι άνθρωποι προσεύχονται εδώ και χιλιετίες και δεν νομίζω ότι θα λύσουμε ποτέ το debate αν η προσευχή λειτουργεί ή όχι. Κάποιοι λένε ότι είναι placebo. Κανένα πρόβλημα. Έχουμε λοιπόν δωρεάν, άμεση πρόσβαση σε ένα placebo. Εγώ πιστεύω ότι αυτό είναι κάτι θαυμάσιο. Σε αντίθεση με την καινοτομία στον χώρο της ψυχικής υγείας, για την οποία πρέπει να πληρώσεις. Κάπως έτσι, στήνεται ένα ολόκληρο σύστημα που αφήνει για τους φτωχούς τα υπολείμματα των υπηρεσιών που σχεδιάζονται για τους πλούσιους. Για παράδειγμα, η ελεγχόμενη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών δεν είναι κάτι καινούριο, είναι μια ιστορία 50 χρόνων. Ή διαβάζεις για τύπους που πληρώνουν χιλιάδες δολάρια για να πάνε στη ζούγκλα του Εκουαδόρ και να πάρουν αγιαουάσκα, οι αυτόχθονες στον Αμαζόνιο χρησιμοποιούν ανάλογα ψυχεδελικά εδώ και πολλές γενιές. Δεν μπορούμε να τα μετατρέπουμε όλα σε προϊόντα επειδή η μη θρήσκα Δύση έχει κρίση καινοτομίας στο πώς θα αντιμετωπίσει το άγχος, την πίεση, την κατάθλιψη και τις ψυχικές ασθένειες. Επειδή η Δύση ζηλεύει εκείνες τις κοινωνίες που ακόμα διατηρούν το στοιχείο της κοινότητας και της φυλής».

Όλες αυτές είναι ιστορίες, αν μη τι άλλο, για να σκεφτόμαστε διαφορετικά. Από ανθρώπους με εντυπωσιακό background και αρκετά διαφορετική αφετηρία. «Χρειάζεται μια περισσότερο ολιστική προσέγγιση», καταλήγει η Ράνα Ντατζάνι, «ένα καλύτερο περιβάλλον. Δεν μπορεί οι μόνες στρατηγικές να είναι είτε η θυματοποίηση είτε το “βγάλτε πέρα μόνος σου”. Πρέπει να δούμε και έναν τρίτο δρόμο για να αντιστρέψουμε την επίδραση του τραύματος. Δεν θα επιτευχθεί αυτό απαραίτητα επειδή το σχεδιάζει κάποιος καθηγητής στη Νέα Υόρκη, καταλήγοντας συνήθως σε μια θεραπεία που είναι πολύ ακριβή και μη πρακτική. Τα πάντα έχουν καλή και κακή χρήση, από την ατομική βόμβα ως την προσευχή. 1,7 δισ. άνθρωποι ασπάζονται το Ισλάμ παγκοσμίως, είναι δυνατό να είναι όλοι κακοί; Να κάνουν όλοι λάθος; Είμαστε στον 21ο αιώνα και δεν τα πάμε και πολύ καλά. Ας χρησιμοποιήσουμε την αρχαία σοφία. Με κριτικό τρόπο πάντα. Κάτι θα έχει να μας πει. Ας τα βάλουμε όλα στο τραπέζι. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος να πάμε μπροστά».

Το  οικουμενικό γίνεται πάντα προσωπικό, και φυσικά πάλι οικουμενικό σε έναν αέναο κύκλο εξέλιξης. Ο επίλογος στον Μάικλ Νίκοντσουκ…

«Ανατράφηκα σε ένα συντηρητικό περιβάλλον που δεν κατανοούσε την ψυχική υγεία. Ούτε εγώ, μέχρι που στα 26 μου διαγνώστηκα με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Νόμιζα ότι ήμουν απλά αγχώδης, όλοι μου έλεγαν απλά τα σκέφτεσαι παραπάνω απ’ όσο πρέπει, χωρίς να καταλαβαίνουν ότι ίσως αυτή η υπερβολική σκέψη να συνέβαινε παρά τον έλεγχο μου. Υπάρχει παθολογία εκεί. Η οικογένεια μου δεν είχε τις λέξεις για να το εξηγήσει. Ούτε η εκκλησιαστική κοινότητα μου. Δεν τους κατηγορώ, αλλά ήταν κάτι που με απομόνωσε. Γι’ αυτό, κατέληξα να σπουδάζω νευροεπιστήμη, χωρίς όμως να απορρίπτω την πίστη. Γιατί αυτό είναι ψευτοδίλημμα. Οι κοινωνίες είναι τραυματισμένες από όσα τους έχουν κάνει κατά καιρούς οι θρησκευτικοί θεσμοί. Όμως είναι λάθος, εξαιτίας αυτού του τραύματος, να πετάμε μακριά όλη την ομορφιά και την αξία των θρησκευτικών πρακτικών. Ξέρεις, το ίδιο θα μπορούσα να πω και τη δημοκρατία, άλλωστε είμαστε εδώ στην Αθήνα, στο μέρος που γεννήθηκε. Αλλά, και στο όνομα της δημοκρατίας έχουν πληγωθεί τόσες πολλές φορές οι κοινωνίες. 25.000 πτώματα υπάρχουν στον πάτο της Μεσογείου λόγω της αδράνειας δημοκρατικά εκλεγμένων ηγετών. Έχουμε πρόβλημα με τη δημοκρατία; Τι θα κάνουμε; Θα την απορρίψουμε; Όχι, έχουμε πρόβλημα ηγεσίας. Ίσως έχουμε και ένα μικρό πρόβλημα με τη δημοκρατία στο τέλος της ημέρας. Ή μεγάλο.

Υπάρχουν απαντήσεις στο παρελθόν, δεν πρέπει να το φοβόμαστε. Πριν από 50 χρόνια δεν είχαμε κινητά τηλέφωνα. Και τώρα προσπαθούμε να θεραπεύσουμε την ψυχική μας υγεία μέσω των κινητών ή επειδή τα κινητά μας μάς έχουν προκαλέσει ψυχικές ασθένειες. Αυτό που χρειάζεται, σε όποια πλευρά και αν είσαι, είναι ταπεινότητα. Κανείς δεν έχει όλες τις απαντήσεις».