Η Δρ. Μανίσα Γκανγκούλι παρουσίασε στο Διεθνές Φόρουμ Δημοσιογραφίας του iMEdD πώς μπορούν οι δημοσιογράφοι σήμερα να ερευνήσουν πιθανά εγκλήματα πολέμου χρησιμοποιώντας πληροφορίες από δημόσια διαθέσιμες πηγές.
Το παρόν άρθρο δημοσιεύθηκε από την ομάδα του iMEdD και είναι διαθέσιμο για αναδημοσιεύση με άδεια Creative Commons.
Τι κοινό έχει ένας φωτογράφος του 20ου αιώνα με έναν ερευνητή δημοσιογράφο του 2023; Και οι δύο πρέπει να δίνουν έμφαση στην παρατήρηση. «Πρέπει να κοιτάς και το να κοιτάς είναι πολύ δύσκολο». Με αυτά τα λόγια του Γάλλου φωτογράφου Henri Cartier Bresson ξεκίνησε το workshop της η Δρ. Μανίσα Γκανγκούλι στην Αθήνα, στο πλαίσιο του Διεθνούς Φόρουμ Δημοσιογραφίας του iMEdD. Το workshop με τίτλο «Διερευνώντας εγκλήματα πολέμου με τη χρήση OSINT» εξήγησε στους συμμετέχοντες το νομοθετικό πλαίσιο γύρω από τα εγκλήματα πολέμου, τις βασικές αρχές και τη μεθοδολογία όταν δουλεύουμε με πηγές ανοιχτού κώδικα (Open Source Intelligence, OSINT), αλλά και συμβουλές και καλές πρακτικές για την ασφάλεια και την προστασία των δημοσιογράφων που ερευνούν εγκλήματα πολέμου με χρήση OSINT.
15 Συμβουλές για τη Διερεύνηση Εγκλημάτων Πολέμου
GIJN – Ακολουθούν 15 συμβουλές και τεχνικές για τη διερεύνηση εγκλημάτων πολέμου.
Τι αποτελεί έγκλημα πολέμου;
Το πρώτο βήμα για έναν δημοσιογράφο είναι να μπορεί να αναγνωρίσει τι αποτελεί έγκλημα πολέμου. Για αυτόν τον λόγο πρέπει να γνωρίζει το νομοθετικό πλαίσιο που ισχύει σε περιόδους πολέμου. Οι τέσσερις Συμβάσεις της Γενεύης, που υπογράφηκαν το 1949, θέτουν τους βασικούς νομικούς πυλώνες γύρω από τον πόλεμο. Η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, (International Committee of the Red Cross, ICRC) καθορίζει το τι είναι ένοπλη σύγκρουση και τι όχι. «Ξέρω ότι ακούγεται περίεργο, αλλά το ότι θα πας σε πόλεμο δεν σημαίνει ότι είναι μια ένοπλη σύγκρουση, όπου εφαρμόζεται το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο», ανέφερε η Μανίσα Γκανγκούλι κατά τη διάρκεια του workshop της. Συνεπώς, η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, ορίζει το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (International Humanitarian Law, IHL), και τις περιπτώσεις στις οποίες αυτό εφαρμόζεται. Επίσης, παρέχει μια σειρά χρήσιμων πηγών για επαγγελματίες στα ΜΜΕ, σχετικά με το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο. Μια λίστα με το τι θεωρείται έγκλημα πολέμου υπάρχει στα άρθρα 7 και 8 του Καταστατικού της Ρώμης για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο.
Σύμφωνα με τον οδηγό του Global Investigative Journalism Network για τα εγκλήματα πολέμου, με βάση τους ισχύοντες κανόνες του Διεθνούς Δικαίου, ο όρος αναφέρεται σε «συγκεκριμένες, σοβαρές παραβιάσεις του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου, που συνεπάγονται ατομική ποινική ευθύνη». Είναι σημαντικό όμως να αναφέρουμε ότι μια παραβίαση του δικαίου του πολέμου δεν πληροί πάντα τα κριτήρια, ώστε να θεωρηθεί «έγκλημα πολέμου».
Κατά τη διάρκεια του workshop της, η Μανίσα Γκανγκούλι παρουσίασε τέσσερις βασικές κατηγορίες εγκλημάτων πολέμου: γενοκτονία, εγκλήματα κατά της ειρήνης, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και παραβιάσεις των εθίμων του πολέμου.
Τι είναι οι OSINT;
Οι πηγές ανοιχτού κώδικα (OSINT) είναι, σύμφωνα με τη Μανίσα Γκανγούλι «πληροφορίες δημόσια προσβάσιμες από όλους, οι οποίες μπορούν να αποκτηθούν νομίμως και με ηθικό τρόπο από δημόσιες πηγές». Η άνοδος της χρήσης του Διαδικτύου και η «έκρηξης πληροφορίας» που έφερε, σε συνδυασμό με άλλες τεχνολογικές εξελίξεις, όπως τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και οι δορυφόροι, έχουν συμβάλει στην διάδοση της χρήσης OSINT. Όλο και περισσότεροι δημοσιογράφοι και ερευνητές επιλέγουν πηγές ανοιχτού κώδικα για να δουλέψουν στα ρεπορτάζ και τις έρευνές τους.
Μάθε τι να ψάξεις
Μερικά παραδείγματα εγκλημάτων πολέμου, τα οποία έχουν καταγραφεί με τη χρήση OSINT είναι:
- Επιθέσεις σε άμαχο πληθυσμό και σε εγκαταστάσεις, οι οποίες χρησιμοποιούνται από άμαχο πληθυσμό και όχι για στρατιωτικούς σκοπούς.
- Επιθέσεις σε προστατευόμενους στόχους, όπως νοσοκομεία και σχολεία.
- Επιθέσεις που στοχεύουν τους first responders (γιατροί, διασώστες, δημοσιογράφοι)-γνωστές και ως επιθέσεις double tap.
- Χρήση απαγορευμένων όπλων, όπως πυρομαχικών διασποράς (cluster munition), χημικών και βιολογικών όπλων.
- Βεβήλωση πτωμάτων του εχθρού.
- Βεβήλωση πτωμάτων αμάχων.
- Εχθροπραξίες κατά αντιπάλων, οι οποίοι έχουν παραδοθεί.
- Σεξουαλική βία εν καιρώ πολέμου.
- Βασανιστήρια.
- Χρήση παιδιών-στρατιωτών.
- Λεηλασία.
Όταν μιλάμε για έρευνα εγκλημάτων πολέμου μέσω ανοιχτών πηγών, η καλύτερη πηγή είναι απλά τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης
Μανίσα Γκανκγούλι, Ερευνήτρια Δημοσιογράφος/Ακαδημαϊκός
Μάθε πού να ψάξεις
«Όταν μιλάμε για έρευνα εγκλημάτων πολέμου μέσω ανοιχτών πηγών, η καλύτερη πηγή είναι απλώς τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης» ανέφερε η Μανίσα Γκανγκούλι κατά τη διάρκεια του workshop της. Facebook, Telegram, Twitter, Instagram, TikTok, εργαλεία που οι περισσότεροι χρησιμοποιούμε για ψυχαγωγία, μπορούν να αποτελέσουν χρήσιμες πηγές για ερευνητές δημοσιογράφους. Ειδικά όταν ένας ερευνητής επικεντρώνεται σε μία συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, η γνώση των τοπικά διαδεδομένων Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης είναι απαραίτητη. Για παράδειγμα, στην Ανατολική Ευρώπη το Telegram και το VK έχουν πολλούς χρήστες. Ένας δημοσιογράφος που θέλει να ασχοληθεί με τα εγκλήματα πολέμου στην Ουκρανία, θα βρει σημαντικές πληροφορίες σε αυτές τις πλατφόρμες.
Εργαλεία εντοπισμού κινήσεων και μεταφορών μπορούν επίσης να δώσουν χρήσιμο υλικό. Το Marine Traffic εξειδικεύεται στον εντοπισμό σκαφών, ενώ το Flightradar 24 και το ADSB Exchange στον εντοπισμό αεροπλάνων.
Επαλήθευση
Είναι πολύ σημαντικό να επαληθεύουμε τις πληροφορίες που βρίσκουμε στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και μέσω των ψηφιακών εργαλείων, ώστε να διασφαλίζουμε την ποιότητα και την αξιοπιστία των ρεπορτάζ μας. Κάποια εργαλεία που μπορούν να βοηθήσουν στην επαλήθευση πληροφοριών που βρίσκουμε σε φωτογραφίες και βίντεο στο Διαδίκτυο είναι τα:InVid, Google Reverse Image Search, TinEye, RevEye, Yandex, Amnesty Video Verification, Exiftool.
Ένας άλλος τρόπος συλλογής και επαλήθευσης πληροφοριών είναι ο γεωεντοπισμός (geolocation) και ο χρονοεντοπισμός (chronolocation). Τα Google Earth, Yandex Maps, Sentinel Hub, Echosec, Wikimapia και Suncalc είναι κάποια χρήσιμα εργαλεία για αυτές τις τεχνικές, ενώ η Μανίσα Γκανγκούλι πρότεινε το Liveuamap ως το προτιμότερο για να ξεκινήσει ένας νέος δημοσιογράφος να χρησιμοποιεί τεχνικές γεωεντοπισμού.
Αρχειοθέτηση
Πολλές φορές, το υλικό που δημοσιεύεται στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης μπορεί να διαγραφεί ή/και να μην είναι πλέον δημόσια διαθέσιμο. Για αυτόν τον λόγο είναι απαραίτητη η αρχειοθέτηση και δημιουργία αντιγράφων ασφαλείας όλων των στοιχείων που συλλέγουμε από το Διαδίκτυο. Αυτό μπορεί να γίνει είτε με αποθήκευση σε κάποιον σκληρό δίσκο, είτε σε κάποιο online drive, όπως το Google Drive. Θα πρέπει να σημειώσουμε, ότι η αποθήκευση στο Google Drive, σε αντίθεση με έναν σκληρό δίσκο σε φυσική μορφή, αλλάζει τα μεταδεδομένα των ψηφιακών αρχείων, κάτι που τα καθιστά μη αξιοποιήσιμα ως στοιχεία σε ποινικές υποθέσεις, όπως σε περιπτώσεις εγκλημάτων πολέμου. Άλλα διαδικτυακά εργαλεία, όπως το Hunchly, το WayBack machine και τα Google Sheets μπορούν επίσης να βοηθήσουν.
Κλείσε τον υπολογιστή!
Παρά τη σημαντικότητα της έρευνας μπροστά από την οθόνη, στον κόσμο του Διαδικτύου και των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, η συνεργασία με ανθρώπινες πηγές είναι ένα κομβικό βήμα, το οποίο όμως συχνά παραβλέπεται. Η επαφή με ανθρώπους και η καταγραφή μαρτυριών στο πεδίο μπορούν να φέρουν στην επιφάνεια νέα δεδομένα σε ένα περιστατικό ενδεχόμενου εγκλήματος πολέμου. «Πρέπει να δημιουργήσεις μια συναισθηματική σύνδεση με τους ανθρώπους. Τα δεδομένα είναι πολύ στεγνά. Αυτή η σύνδεση εγγυάται ότι θα υπάρξει ένα αίσθημα αλληλεγγύης με τα θύματα ενός εγκλήματος πολέμου».
Ερευνώντας εγκλήματα πολέμου: Τι είναι νόμιμο σε έναν πόλεμο;
Μια βασική επισκόπηση των νόμων που ισχύουν στις ένοπλες συγκρούσεις
Ασφάλεια και προστασία
Όταν από την έρευνα προκύπτει εγκληματική δράση συγκεκριμένων ατόμων ή/και ομάδων, ισχύει το δικαίωμα της απάντησης. Συνεπώς, ο δημοσιογράφος θα πρέπει να επικοινωνήσει με τα εμπλεκόμενα άτομα και να τους δώσει τον χώρο να απαντήσουν, να αρνηθούν ή και να παραδεχτούν την ενοχή τους.
Όσον αφορά την ασφάλεια κατά τη διάρκεια της έρευνας με OSINT, η χρήση VPN, η καλή διαχείριση των κωδικών, ο έλεγχος ταυτότητας δύο παραγόντων και η συχνή ενημέρωση των λογισμικών που χρησιμοποιούνται είναι απαραίτητα μέτρα.
Σε περίπτωση που χρειαστεί, ο δημοσιογράφος μπορεί να επικοινωνήσει με κάποιον από τους μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς που ασχολούνται με ζητήματα ψηφιακής (και μη) ασφάλειας των δημοσιογράφων και των χρηστών του διαδικτύου. Ενδεικτικά, η Μανίσα Γκανγκούλι ανέφερε τους οργανισμούς Access Now, Committee to Protect Journalists, Reporters Without Borders και The Citizen Lab.
Ένας συχνά μη αναγνωρισμένος παράγοντας της έρευνας για εγκλήματα πολέμου είναι το ψυχολογικό τραύμα που αφήνει στον δημοσιογράφο-ερευνητή. Κατά τη διάρκεια του workshop, δόθηκαν συμβουλές για την αποφυγή και τη μείωση του τραύματος στους δημοσιογράφους που ασχολούνται με πολεμικό ρεπορτάζ μέσω OSINT.
- Μην ανοίγεις κατευθείαν περιεχόμενο που ξέρεις ότι θα σε σοκάρει. Πάρε λίγο χρόνο και προετοιμάσου ψυχολογικά για αυτό που πρόκειται να δεις.
- Παρακολούθησε βίντεο με σκληρό περιεχόμενο, αφού πρώτα απενεργοποιήσεις τον ήχο.
- Παρακολούθησε βίντεο, αφού πρώτα καλύψεις ένα μέρος της οθόνης. Αυτό θα βοηθήσει τη συγκέντρωσή σου και τη μερική κάλυψη σκληρών εικόνων.
- Γράψε και ανάλυσε το σκληρό περιεχόμενο που παρακολουθείς. Με αυτόν τον τρόπο δεν θα χρειαστεί η συχνή επαναπροβολή του περιεχομένου, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε επανατραυματισμό.
- Συχνά διαλείμματα, ιδανικά κάθε 45 λεπτά με μία ώρα.
- Συζήτα με δικούς σου ανθρώπους. Πολλές φορές το τραύμα προκαλείται από τη συνύπαρξη του δημοσιογράφου σε δύο διαφορετικούς κόσμους. Από τη μία ο κόσμος της δουλειάς του, στον οποίο εκτίθεται σε σκληρές εικόνες από τον πόλεμο, και από την άλλη η προσωπική του ζωή. Η ανοιχτή συζήτηση με κοντινά πρόσωπα μπορεί να γεφυρώσει αυτούς τους δύο κόσμους και να συμβάλει στη μη κανονικοποίηση του πολέμου και των επιπτώσεών του.
- Μην παρακολουθείς σκληρό περιεχόμενο τη νύχτα.
- Κάνε συχνά διαλείμματα και παίρνε την απαραίτητη απόσταση από την έρευνα.
Το workshop της Μανίσα Γκανγκούλι έκλεισε με ερωτήσεις από το κοινό, στο πλαίσιο των οποίων συζητήθηκαν περαιτέρω ζητήματα ψηφιακής ασφάλειας των δημοσιογράφων, ανθρωπιστικής βοήθειας σε εμπόλεμες περιοχές, επαλήθευσης των πληροφοριών και παραπληροφόρησης σε περιπτώσεις εγκλημάτων πολέμου.
