Οβίδες και ζαχαρόπαστα: Μέσα στις διεθνείς εκθέσεις όπλων 

Καναπεδάκια και κοκτέιλ σερβίρονται δίπλα σε ένα πυροβόλο σύστημα για πολεμικά πλοία. Επισκέπτες διασχίζουν τους διαδρόμους κρατώντας τις οβίδες, που μόλις αγόρασαν. Άρματα μάχης «καμαρώνουν» σταθμευμένα πάνω σε παχιά χαλιά και την ίδια στιγμή στον ουρανό μαχητικά αεροσκάφη σε σχηματισμό εκτελούν εντυπωσιακά σόου.  

Οι διεθνείς εκθέσεις όπλων είναι ακριβώς το αντίθετο από το πεδίο της μάχης. Οι δαιδαλώδεις διάδρομοί τους παραπέμπουν σε ένα αποστειρωμένο, ψυχρό και επαγγελματικό περιβάλλον. Μοιάζουν με τις εκθέσεις τεχνολογίας ή φαρμακευτικών προϊόντων. Η αίσθηση της κανονικότητας, όμως, έρχεται αμέσως σε αντιδιαστολή με το διαφημιζόμενο προϊόν: τανκς, drones, radar και βόμβες αξίας πολλών εκατομμυρίων. Σε αυτό προστίθενται τα εν πολλοίς κυνικά σλόγκαν − «70 years defending peace» − της ρωσικής εταιρείας που εμπορεύεται τα Kalashnikov – όπως επίσης «Engineering for better tomorrow», «Next Generation Lethality», «First See, First Kill».    

Ο Ρώσος φωτογράφος Nikita Teryoshin, επισκέπτεται από 2016 διεθνείς εκθέσεις όπλων σε ολόκληρο τον κόσμο. Το βιβλίο του, Nothing Personal: The Back Office of War από τις εκδόσεις GOST, προσφέρει μια μοναδική οπτική στον κυνικό και συχνά κοινότοπο τρόπο πώλησής τους. «Νομίζω ότι το όλο πρότζεκτ έχει να κάνει και με την πεζότητα αυτής της βιομηχανίας. Θα μπορούσαν κάλλιστα να πουλάνε ηλεκτρικές σκούπες ή αυτοκίνητα», αναφέρει μιλώντας με το iMEdD από το Βερολίνο, όπου ζει τα τελευταία χρόνια.  

Οι ίδιοι άνθρωποι σε διαφορετικά μέρη   

Ο Teryoshin παρατηρεί πως συναντά τα ίδια πρόσωπα σε διαφορετικές εκθέσεις παγκοσμίως. Αυτό είναι απόλυτα λογικό, λέει, καθώς όσοι έχουν πρόσβαση σε εκθέσεις όπλων είναι ελάχιστοι. Η πρόσβαση απαγορεύεται στο ευρύ κοινό. «[Σε μία έκθεση] συνάντησα έναν τύπο που δούλευε ως υπεύθυνος Τύπου για διάφορες εταιρείες και σε κάποια στιγμή μου έκανε αίτημα φιλίας στο Facebook επειδή με είχε δει πολλές φορές», αναφέρει.  

«Εκεί κατάλαβα πώς ήταν στην καθημερινότητά του. Ήταν πολύ περίεργο να τον βλέπω να δείχνει πόσο άνετο είναι το δωμάτιο του γιου του, γνωρίζοντας ότι η δουλειά που κάνει καταστρέφει ανθρώπους, ζωές και σπίτια», λέει.  

Στις εκθέσεις όπλων, αρχηγοί κρατών, στελέχη των Υπουργείων Άμυνας, διπλωμάτες και στρατιωτικοί συναντούν σε ειδικά δωμάτια, πίσω από τα booths των εκθετών, στελέχη και συμβούλους των εταιρειών όπλων, που είναι συχνά και οι ίδιοι απόστρατοι αξιωματικοί. Στόχος είναι οι παρουσιάσεις των νέων όπλων και τα επόμενα χρυσά συμβόλαια. «Δεν έχει να κάνει μόνο με όπλα. Έχει να κάνει και με τις σχέσεις μεταξύ χωρών» αναφέρει ο Teryoshin. «Όταν η Ινδία ή η Βραζιλία αγοράζουν αεροπλάνα, αγοράζουν ταυτόχρονα και την τεχνογνωσία. Φέρνουν την υποδομή στη χώρα τους και οι σχέσεις βελτιώνονται». Όλοι οι αγοραστές είναι ευπρόσδεκτοι και όλοι πωλούν σε όλους. «Η μόνη διαφορά είναι ότι η Ρωσία […]. Νομίζω ότι δεν βλέπει όρια στο να πουλάει σε οποιονδήποτε δικτάτορα στον κόσμο, ενώ για τις δυτικές χώρες είναι πιο περίπλοκο και ελεγχόμενο», λέει στο iMEdD o Ρώσος φωτογράφος. Τον Δεκέμβριο του 2024, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Άμυνας (European Defence Agency) είχε προβλέψει πως οι αμυντικές δαπάνες των κρατών-μελών για το 2024 θα έφτασαν τα 326 δισ. ευρώ. Το 2023 οι αντίστοιχες δαπάνες ήταν 279 δισ. ευρώ. Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η ευρωπαϊκή αμυντική ρητορική έχει επηρεάσει σημαντικά τις εκθέσεων όπλων παγκοσμίως, μετατρέποντάς τες σε πλατφόρμες για γεωπολιτικά μηνύματα και την παρουσίαση της τεχνογνωσίας τους.  

Τούρτα… «έκρηξη»  

Η έρευνα του Ρώσου φωτογράφου ξεκίνησε όταν απέκτησε πρόσβαση ως δημοσιογράφος του VICE στη Διεθνή Έκθεση Αμυντικής Βιομηχανίας (MSPO). Πρόκειται για τη μεγαλύτερη έκθεση όπλων στην Ανατολική Ευρώπη, που συγκεντρώνει 22.000 συμμετέχοντες στην Κιέλτσε, μια πόλη 170.000 κατοίκων στη νότια Πολωνία. Ύστερα από επισκέψεις σε κορυφαίες εκθέσεις όπλων παγκοσμίως, ο ίδιος βεβαιώνει ότι στη Μέση Ανατολή, οι εκθέσεις οπλικών συστημάτων ξεχωρίζουν πάντα για τη φαντασμαγορία τους.  

Ο Teryoshin θυμάται μια έκθεση στο Άμπου Ντάμπι το 2019, κατά τη διάρκεια της οποίας εμφανίστηκε μια τούρτα με ζαχαρόπαστα πάνω σε δύο ξύλινες παλέτες. «Έδειχνε μια έκρηξη, ένα μαχητικό αεροπλάνο να πετάει, ένα τανκς, ένα πολεμικό πλοίο κι έναν στρατιώτη με όπλο», λέει. Καθώς οι καλεσμένοι ξεκίνησαν να την τρώνε με πιρούνια μιας χρήσης, άρχισε να μοιάζει όλο και περισσότερο με πεδίο μάχης.  

«Γνωρίζω καλά ότι [την ίδια περίοδο] γινόταν πόλεμος στην Υεμένη, με τη συμμαχία των Εμιράτων και της Σαουδικής Αραβίας να μάχεται εναντίον των Χούθι, βομβαρδίζοντας νοσοκομεία και σχολεία».  

Τις εκθέσεις οπλικών συστημάτων στη Ρωσία τις χαρακτηρίζει «κάτι σαν Disneyland για τον πόλεμο». Το εκθεσιακό κέντρο βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Μόσχα, κοντά στο Patriot Park, ένα μεγάλο θεματικό πάρκο αφιερωμένο στη νίκη των Σοβιετικών στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όταν επισκέφθηκε το Patriot Park το 2019, δεν μπόρεσε παρά να παρατηρήσει τον Κεντρικό Καθεδρικό Ναό των Ρωσικών Ενόπλων Δυνάμεων, που δέσποζε με τη χακί απόχρωσή του, κι επίσης τους χρυσούς θόλους και τους σταυρούς που έφταναν σε ύψος 95 μέτρων.  

Μετά την πρόσφατη εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, οι οικοδεσπότες επέλεξαν να εκθέσουν εκεί γερμανικά και αμερικανικά άρματα μάχης που έφεραν από την Ουκρανία. Το ίδιο είχε συμβεί το 2019, όπου στο εκθεσιακό κέντρο παρουσιάζονταν τμήματα από άρματα μάχης και άλλος εξοπλισμός που είχε μεταφερθεί από τη Συρία.  

Πύραυλοι και καφές  

Στο εξώφυλλο του βιβλίου του ο Teryoshin επέλεξε μια φωτογραφία, η οποία, όπως σημειώνει, αντικατοπτρίζει την κοινοτοπία των εκθέσεων. Ένα ξεχασμένο φλυτζάνι καφέ δίπλα σε τέσσερεις πυραύλους αξίας 4 εκατομμυρίων.   «Λέει κάτι παραπάνω για αυτή τη βιομηχανία. Η πεζότητα του ξεχασμένου φλυτζανιού καφέ, ενός λευκού φλυτζανιού με ατέλειες, [τοποθετημένου] εκεί όπου εκτίθενται πύραυλοι αξίας 1 εκατ. δολαρίων έκαστος. Το φλυτζάνι εξυπηρετούσε έναν λειτουργικό σκοπό και μπορείς να το βρεις παντού στον κόσμο», λέει.    

Πουθενά στο βιβλίο δεν εμφανίζονται πρόσωπα, καθώς δεν επιθυμεί να στοχοποιήσει τους παρευρισκόμενους, αλλά να παρουσιάσει το πώς λειτουργεί η βιομηχανία. «Όταν, όμως, αποκτήσεις μια συνολικότερη εικόνα και δεις όλες τις φωτογραφίες μαζί, αντιλαμβάνεσαι ότι είναι κομμάτι μιας μεγαλύτερης ιστορίας» αναφέρει. 

Όπλα και μπανάνες   

Το προλογικό σημείωμα του βιβλίου του Teryoshin υπογράφει η Linda Åkerström, η οποία εργάζεται για το Swedish Peace and Arbitration Society, μια μη-κυβερνητική οργάνωση που στοχεύει στη μείωση ή την κατάργηση του πολεμικού εξοπλισμού των κρατών και την ειρήνη, μέσω από δράσεις και λόμπινγκ προς τη σουηδική κυβέρνηση. Σύμφωνα με το Διεθνές Ινστιτούτο Ερευνών για την Ειρήνη της Στοκχόλμης (SIPRI), η Σουηδία ήταν το 2023 η 13η μεγαλύτερη χώρα-παραγωγός όπλων στον κόσμο και έχει φαινομενικά ένα από τα πιο αυστηρά συστήματα στον έλεγχο των πωλήσεων όπλων σε άλλες χώρες.  

Το 2018, εξαιτίας της αποκάλυψης ότι η σουηδική κυβέρνηση συνεργαζόταν με καθεστώτα όπως αυτό της Σαoυδικής Αραβίας, το κοινοβούλιο της χώρας θέσπισε το λεγόμενο «δημοκρατικό κριτήριο». Στην πράξη, πρόκειται για μια σειρά από κριτήρια στη σχετική νομοθεσία, ώστε να διασφαλίζεται ότι σουηδικά όπλα δεν θα πωλούνται σε ανελεύθερες χώρες, οι οποίες δεν προασπίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία.  

Η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε στην αλλαγή της νομοθεσίας είναι ασαφής, λέει στο iMEdD η Åkerström. «Χρησιμοποίησαν γλώσσα που έλεγε ότι σε περίπτωση σημαντικού ελλείμματος δημοκρατίας στη χώρα του αγοραστή, οι πωλήσεις εμποδίζονται. Αυτό έγινε σκόπιμα γιατί ήθελαν να έχουν τη δυνατότητα να εξαιρούνται από τους δημοκρατικούς περιορισμούς για τις ανάγκες του εμπορίου όπλων. Είναι ξεκάθαρο», σημειώνει η ίδια.  

H ομάδα της συνέλεξε στοιχεία εξαγωγών όπλων από σουηδικές βιομηχανίες, αποδεικνύοντας πως μετά την προσθήκη του «δημοκρατικού κριτηρίου» στη νομοθεσία, αυξήθηκαν οι πωλήσεις σε ανελεύθερα και δικτατορικά καθεστώτα.  Οι συμφωνίες για την πώληση όπλων συχνά αποφεύγουν τον έλεγχο με το πρόσχημα της εθνικής ασφάλειας ή των ιδιωτικών συμβάσεων. «Νομίζω ότι η ασφάλεια είναι κάτι που τα κράτη θεωρούν αυστηρά δική τους υπόθεση. Δεν θέλουν να παραχωρήσουν εξουσία σε κανέναν άλλο ως προς αυτό, γι’ αυτό και πιστεύω ότι είναι πολύ δύσκολο να ρυθμιστεί», λέει η Åkerström. 

Την ίδια στιγμή, παρόλο που το εμπόριο όπλων ρυθμίζεται από διεθνείς συμφωνίες, όπως η Συνθήκη Εμπορίας Όπλων του ΟΗΕ (2013), αρκετές από τις μεγαλύτερες χώρες εξαγωγής όπλων, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ρωσία, δεν έχουν προβεί στην επικύρωσή της.  

Ξαναδιαβάζουμε το προλογικό σημείωμα της Åkerström στο βιβλίο του Teryoshin: «Το παγκόσμιο εμπόριο όπλων είναι λιγότερο νομοθετημένο από το παγκόσμιο εμπόριο της μπανάνας», γράφει. 

Διαβάστε όλα τα άρθρα και τις αναλύσεις του ενθέτου «Τα οπλοστάσια της Μέσης Ανατολής» εδώ.

Η πρώτη έντυπη δημοσίευση του άρθρου έγινε στις 22 Φεβρουαρίου από την εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ Σαββατοκύριακο».