Μια ψηφιακή έκθεση του International Press Institute φέρνει στο προσκήνιο μόλις ένα μικρό δείγμα από ένα αρχείο-χρυσωρυχείο. Μιλήσαμε με την ομάδα του IPI για το μεγάλο έργο της οργάνωσης και διάθεσης του αρχείου, που αποτελεί την ιστορία της ελευθεροτυπίας ανά τον κόσμο.
«Αυτή η επιστολή δεν φέρει ημερομηνία, διότι επρόκειτο να σας αποσταλεί από φίλους που ζουν εκτός Ελλάδος, σε περίπτωση που εμποδιζόμουν να εκφραστώ ελεύθερα. Με αυτή, θέλω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου για τη θερμή υποστήριξη και το ενδιαφέρον που έχει δείξει ο διεθνής Τύπος του ελεύθερου κόσμου για την υπόθεση της Ελλάδας. Και, επίσης, για τη συμπάθεια που επέδειξαν προς εμένα προσωπικά φίλοι και συνάδελφοι. Αλλά ο κύριος λόγος της είναι να σας παρακαλέσω να μεταφέρετε ένα μήνυμα: “Μη σταματάτε!…”. Μη σταματάτε να γράφετε για την Ελλάδα, μη σταματάτε να ρωτάτε γιατί η ελληνική κυβέρνηση δεν τηρεί τις υποσχέσεις της. […] Μην πιστέψετε ούτε για μια στιγμή ότι όσα γράφει ο ξένος Τύπος αφήνουν τους συνταγματάρχες αδιάφορους και ατάραχους, ότι δεν τους νοιάζει. Τους νοιάζει απεγνωσμένα. […] Πλέον, οι λογικοί άνθρωποι σε όλο τον κόσμο γνωρίζουν τι έχει συμβεί στην Ελλάδα. Και τους ζητώ να ανησυχούν για αυτό. Μπορεί να αποδειχθεί μεταδοτικό».
Με τα παραπάνω λόγια, η ιστορική Ελληνίδα εκδότρια και δημοσιογράφος Ελένη Βλάχου απευθύνεται στο Διεθνές Ινστιτούτο Τύπου (International Press Institute –IPI) το 1967, τη χρονιά που η ίδια διακόπτει την κυκλοφορία της εφημερίδας Καθημερινή, σε ένδειξη διαμαρτυρίας εναντίον του στρατιωτικού πραξικοπήματος, και υφίσταται τον κατ’ οίκον περιορισμό που της επιβάλλει η Χούντα. Η ανοιχτή επιστολή της δημοσιεύεται, τον Οκτώβριο της χρονιάς εκείνης, στο έκτο τεύχος του 16ου τόμου του IPI Report.
Σήμερα, η απόκριση της Βλάχου στο –διαχρονικό και επαναλαμβανόμενο ανά τον κόσμο και ανά τα χρόνια– δίλημμα «αυτολογοκρισία ή αντίσταση» ξεπηδά μέσα από τις κούτες-θησαυρό του ιστορικού αρχείου του IPI. Πρόκειται για μόνο ένα από τα τεκμήρια που περιλαμβάνονται στην ψηφιακή έκθεση, με τίτλο «IPI 75: Αλληλεγγύη, καινοτομία, ανθεκτικότητα» (IPI 75: Solidarity, innovation, resilience), η οποία είναι ανοιχτά διαθέσιμη στο Διαδίκτυο από τα τέλη Νοεμβρίου, σε συνέχεια της παρουσίασής της στον φυσικό χώρο, που είδαμε δια ζώσης, στο επετειακό –για τα 75 χρόνια– Παγκόσμιο Συνέδριο του IPI & Φεστιβάλ Καινοτομίας στα Μέσα Ενημέρωσης στη Βιέννη, τον Οκτώβριο 2025.
«Στις περισσότερες από επτά δεκαετίες από την ίδρυση του IPI, έχουμε δημιουργήσει ένα ασύγκριτο αρχείο που αποτυπώνει την εξέλιξη του παγκόσμιου μιντιακού τοπίου. Αυτή η συλλογή προσφέρει ένα μοναδικό παράθυρο στο ιστορικό κίνημα για την προστασία και την ενίσχυση της ελευθεροτυπίας σε όλο τον κόσμο», έγραφε η Γκαμπριέλα Μανούλι (Gabriela Manuli), Διευθύντρια Ειδικών Έργων στο IPI, στο newsletter του Ινσιτούτου τον περασμένο Νοέμβριο.
Και πράγματι. Ενδεικτικά, η πρώτη συνάντηση, στο πλαίσιο του IPI, Ελλήνων και Τούρκων συντακτών τον Απρίλιο 1961, μια χειραψία του Προέδρου της Γαλλίας Σαρλ ντε Γκολ με τον Καγκελάριο της Γερμανίας, Κόνραντ Αντενάουερ, διαδηλώσεις στο Τείχος του Βερολίνου τον Νοέμβριο 1989, η ομιλία του Νέλσον Μαντέλα στο Συνέδριο του IPI στο Κέιπ Τάουν το 1994 αλλά και η παρουσίαση νέων μηχανών πολυχρωμικής εκτύπωσης στη Γενική Συνέλευση του IPI στο Τόκιο το 1960 είναι μερικά από τα ιστορικά στιγμιότυπα που συνθέτουν τα τρία κεφάλαια της ψηφιακής έκθεσης: σημεία καμπής, λογοκρισία και τεχνολογική αλλαγή.
Αυτή η έκθεση δεν αφορά μόνο το IPI. Το αρχείο δεν είναι απλώς η ιστορία του IPI, είναι η ιστορία της ελευθερίας του Τύπου σε όλο τον κόσμο –γι’ αυτό υπάρχει το IPI.
Γκαμπριέλα Μανούλι, Διευθύντρια Ειδικών Έργων στο IPI
«Αυτή η έκθεση δεν αφορά μόνο το IPI. Το αρχείο δεν είναι απλώς η ιστορία του IPI, είναι η ιστορία της ελευθερίας του Τύπου σε όλο τον κόσμο –γι’ αυτό υπάρχει το IPI. Το IPI ήταν εκεί, παρακολουθούσε, εργαζόταν πάνω σε αυτό το ζήτημα, αλλά αυτά τα γεγονότα έχουν ευρύτερη διάσταση», λέει η Γκαμπριέλα Μανούλι στο iMEdD και, στη συνέχεια, περιγράφει με πάθος: «Μιλάμε για επαναλαμβανόμενες κρίσεις. Συχνά συνειδητοποιούμε ότι οι συζητήσεις που κάναμε πριν από 50 χρόνια για μια τεχνολογία, για παράδειγμα, τις ξανακάνουμε, 20 χρόνια αργότερα, για μια νέα τεχνολογία. Βλέπεις όλες αυτές τις κρίσεις, αλλά βλέπεις, επίσης, πόσο ανθεκτική είναι η δημοσιογραφία. Συνεχίζουμε να επιβιώνουμε, να προσαρμοζόμαστε, και νομίζω ότι έχουμε πολλά να μάθουμε από το παρελθόν μας. Χρειάζεται, επίσης, να αποδομήσουμε το παρελθόν. Αυτό είναι ένα μεγάλο κομμάτι όσων κάνουμε με την έμφυλη διάσταση της έκθεσης».
Η ίδια αναφέρεται στη δεύτερο μέρος της ψηφιακής έκθεσης –επίσης προϊόν του αρχείου του IPI–, με τίτλο «Τιμώντας τις πρωτοπόρες –Τέσσερις δεκαετίες εξαιρετικών γυναικών στη Γενική Συνέλευση του IPI» (Honouring the pioneers – Four decades of exceptional women at the IPI General Assembly): «Πρόκειται για την ιστορία των γυναικών στη δημοσιογραφία και για το πώς εξελίχθηκε. Σε ορισμένες στιγμές της ιστορίας του, το IPI υπήρξε πραγματικά πρωτοπόρο στο να δίνει χώρο σε ισχυρές γυναικείες φωνές. Γι’ αυτό, πρέπει να μάθουμε από το παρελθόν, να το αποδομήσουμε και να το κάνουμε προσβάσιμο, ώστε ο κόσμος να μπορεί να συνεχίσει».
Αυτό το «μεσοπρόθεσμο όνειρο» της ομάδας, δηλαδή οι εκθέσεις που τώρα είναι διαθέσιμες, μας δίνουν μόνο μια πρώτη ιδέα από ό,τι περιλαμβάνεται σε ένα αρχείο που είναι «πραγματικά χρυσωρυχείο». Στα γραφεία του IPI στην πρωτεύουσα της Αυστρίας, σε ένα βιεννέζικο κτίριο του 19ου αιώνα, στην ψηλοτάβανη «Αίθουσα της Ελευθεροτυπίας» (Press Freedom Room), υπάρχουν όλα: τα IPI Report, φωτογραφίες και εικόνες, δισκέτες, βίντεο και ηχητικά αρχεία ομιλιών από συνέδρια του παρελθόντος, αλληλογραφία από μέλη του IPI, έρευνες και μελέτες, καρτούν, διοικητικά και οικονομικά έγγραφα και πολλά άλλα. «Περπατάς στο γραφείο και [περπατάς] στην Ιστορία», λέει γλαφυρά η Μανούλι.
«Τα αρχεία τα μετράμε σε “αρχειακά μέτρα”, με βάση το μήκος των ραφιών στα οποία είναι τοποθετημένα κάθετα. Το αρχείο του IPI έχει μήκος περίπου 30 μέτρα. Η Αίθουσα της Ελευθεροτυπίας έχει τρία με τρεισήμισι μέτρα ύψος. Αυτό είναι ιδανικό για αρχειακά υλικά, διότι απλώς μπορείς να τα στοιβάξεις. Και υπάρχουν δύο τοίχοι με ράφια. Όλα είναι οργανωμένα με μεγάλη προσοχή, αλλά είναι σε κουτιά διαφορετικών μεγεθών –και είναι στοιβαγμένα σαν Tetris. Τα κουτιά με την αλληλογραφία, για παράδειγμα, είναι οργανωμένα σε μίνι φακέλους χαρτιού. Αυτά τα υλικά είναι πολύ παλιά και το χαρτί είναι πολύ λεπτό, δεδομένου ότι οι άνθρωποι έστελναν επιστολές και έπρεπε να μειώσουν το κόστος. Έτσι, το χαρτί ήταν εξαιρετικά λεπτό. Αυτό σημαίνει ότι μια τεράστια ποσότητα αλληλογραφίας μπορεί να χωρέσει σε ένα κουτί, και είναι σαν ένα terabyte με τις σημερινές μονάδες μέτρησης», μας εξηγεί η Γκουέν Τζόουνς (Gwen Jones), ερευνήτρια αρχείων και επιμελήτρια του αρχείου του IPI, θέλοντας να μας δώσει μια αίσθηση του μεγέθους αυτού του ιστορικού αρχείου για τον Τύπο.
Βλέπεις όλες αυτές τις κρίσεις, αλλά βλέπεις, επίσης, πόσο ανθεκτική είναι η δημοσιογραφία. Συνεχίζουμε να επιβιώνουμε, να προσαρμοζόμαστε, και νομίζω ότι έχουμε πολλά να μάθουμε από το παρελθόν μας. Χρειάζεται, επίσης, να αποδομήσουμε το παρελθόν.
Γκαμπριέλα Μανούλι, Διευθύντρια Ειδικών Έργων στο IPI
Η ίδια, με καταβολές στην ιστορία και στις διεθνείς σχέσεις και μια μακρά εμπειρία στην αρχειακή έρευνα, εντάχθηκε στην ομάδα του IPI στις αρχές του 2025 ακριβώς για τους σκοπούς της έρευνας, της καταλογογράφησης και, τελικά, στο απώτερο μέλλον, της ψηφιοποίησης του αρχείου. «Το μακροπρόθεσμο όνειρο είναι η πλήρης ψηφιοποίηση του αρχείου, να το καταστήσουμε αναζητήσιμο και προσβάσιμο», λέει η Μανούλι, προσβλέποντας σε μια ψηφιακή πλατφόρμα που θα φιλοξενεί την παγκόσμια ιστορία της επιμονής για την ελευθερία του Τύπου. Kάτι τέτοιο, βέβαια, δεν είναι απλό. Απαιτεί συνεργασίες με ακαδημαϊκούς και τεχνολογικούς φορείς, χρηματοδότηση και χρόνο.
Άλλωστε, της ψηφιοποίησης προηγούνται άλλα σημαντικά στάδια εργασίας. «Οι δημοσιογράφοι δουλεύουν πολύ γρήγορα και οι αρχειονόμοι πολύ αργά, σωστά; Προτού να ξεκινήσουμε να ψηφιοποιούμε, πρέπει να ανοίξουμε, ένα-ένα, όλα τα κουτιά του αρχείου και να καταλογογραφήσουμε [το υλικό]. Πρόκειται για πραγματικό “unboxing”: ανοίγεις κουτιά που δεν έχουν ανοιχτεί από τα 50s. Λέω, αστειευόμενη, ότι έχουμε να κάνουμε με σκόνη από τα 50s», λέει η Γκουέν Τζόουνς, εξηγώντας ότι το πρώτο στάδιο του έργου είναι η δημιουργία ευρετηρίου, ενός γενικού αποθετηρίου που μπορεί να δημιουργηθεί, όταν η ομάδα γνωρίζει και έχει καταγράψει ακριβώς τι περιέχεται σε όλο το αρχείο –διαδικασία στην οποία η Τζόουνς βρίσκεται επί του παρόντος και μπορεί να διαρκέσει περισσότερους από έξι μήνες.
Πρόκειται για πραγματικό ‘unboxing’: ανοίγεις κουτιά που δεν έχουν ανοιχτεί από τα 50s. Λέω, αστειευόμενη, ότι έχουμε να κάνουμε με σκόνη από τα 50s.
Γκουέν Τζόουνς, ερευνήτρια αρχείων και επιμελήτρια του αρχείου του IPI
«Και μετά έρχεται η ψηφιοποίηση. Υπάρχουν εταιρείες που μπορούν να ψηφιοποιήσουν πολύ γρήγορα, αλλά χρειάζεται να τους πεις ακριβώς τι θέλεις. Είναι όπως με την τεχνητή νοημοσύνη: εάν την έχεις υπό έλεγχο και της λες τι να κάνει, κάνει αυτό που πρέπει», σχολιάζει η Τζόουνς και συμπληρώνει: «Θα μπορούσαμε να περάσουμε τρία, ή και πέντε, χρόνια δουλεύοντας επάνω σε αυτό. Σκοπός είναι να είμαστε σίγουροι ότι οποιοσδήποτε ενδιαφέρεται μπορεί να βρει όχι μόνο την ιστορία του IPI αλλά την ιστορία της παρακολούθησης της ελευθερίας του Τύπου, της οργανωμένης κρατικής βίας κατά των δημοσιογράφων, της τεχνολογικής αλλαγής, των προσπαθειών ελέγχου της ροής της πληροφορίας – πώς οι δημοσιογράφοι αντιμετώπισαν την τεχνολογική αλλαγή από τη δεκαετία του 1950, ποια είναι τα πράγματα που έχουν αντέξει, τι λειτουργεί, πώς συνεργάζονται ή δεν συνεργάζονται οι δημοσιογράφοι. Αυτά τα θέματα είναι πραγματικά σημαντικά, ειδικά τώρα, και θέλουμε να διασφαλίσουμε ότι όλα είναι θα είναι αναζητήσιμα».
Η Τζόουνς είναι ο άνθρωπος που έχει βουτήξει μέσα στο αρχείο του IPI. Της ζητάμε να θυμηθεί μια στιγμή που πραγματικά εξεπλάγη, φυλλομετρώντας διάφορα τεκμήρια. Και ανακαλεί: «Κοιτούσα το υλικό του Συνεδρίου [του IPI] του 1958. Και είδα ότι την ομιλία του γεύματος την είχε δώσει κάποιος “Τζ. Ρόμπερτ Όπενχαϊμερ”. Λέω, “δεν μπορεί, με κοροϊδεύετε”. Και όμως, ο Όπενχαϊμερ την είχε δώσει. Ήταν όντως αυτός. Μετά βρήκα και την ομιλία του. Έπειτα, γύρισα το πρόγραμμα από την άλλη πλευρά και είδα μια ομιλία από τον τότε Πρόεδρο των ΗΠΑ, τον Αϊζενχάουερ –και βρήκα και τη δική του ομιλία, την πρωτότυπη, στο πρωτογενές έγγραφο. Και το χαρτί είναι τεράστιο. Δεν χωράει στους φακέλους. Οπότε, αστειεύομαι ότι είναι ένα μέγεθος χαρτιού που μόνο οι Πρόεδροι των ΗΠΑ επιτρέπεται να χρησιμοποιούν –διότι είναι απλά απίστευτα τεράστιο».
Υπάρχουν εταιρείες που μπορούν να ψηφιοποιήσουν πολύ γρήγορα, αλλά χρειάζεται να τους πεις ακριβώς τι θέλεις […] Σκοπός είναι οποιοσδήποτε ενδιαφέρεται μπορεί να βρει την ιστορία της παρακολούθησης της ελευθερίας του Τύπου, της οργανωμένης κρατικής βίας κατά των δημοσιογράφων, της τεχνολογικής αλλαγής, των προσπαθειών ελέγχου της ροής της πληροφορίας.
Γκουέν Τζόουνς, ερευνήτρια αρχείων και επιμελήτρια του αρχείου του IPI
Λέμε συχνά ότι έχουμε πολλά να μάθουμε από το παρελθόν ή ότι η Ιστορία είναι πάντοτε και διδακτική και επίκαιρη. Ίσως δεν καταλαβαίνουμε πλήρως αυτήν την παραδοχή μέχρι να έρθουμε αντιμέτωποι με ένα απτό παράδειγμα όπως ένα απόσπασμα που θυμάται να βρήκε η Τζοόυνς, σε ένα IPI Report του 1953: «Οι εφημερίδες κινδυνεύουν να γίνουν άψυχα εργαλεία στα χέρια ενός δημαγωγού, εκτός εάν αναθεωρηθούν οι δημοσιογραφικές μέθοδοι, ώστε να αντιμετωπιστεί Το Μεγάλο Ψέμα». «Όταν το διάβασα αυτό», λέει η ίδια, «σκέφτηκα ότι θα μπορούσε να έχει δημοσιευθεί την περασμένη εβδομάδα».
Κεντρική εικόνα: Κολάζ εικόνων από το αρχείο του IPI. Ευγενική παραχώρηση: IPI. Εικονογράφηση: Ευγένιος Καλοφωλιάς.
Το κείμενο δημοσιεύεται από το iMEdD με Creative Commons άδεια χρήσης (CC BY-NC 4.0). Οι εικόνες που περιλαμβάνονται είναι ευγενική παραχώρηση του IPI για τους σκοπούς της παρούσας δημοσίευσης. Για οποιαδήποτε άλλη χρήση τους από τρίτους, απαιτείται επικοινωνία με το IPI.
