Δεχόμενοι πυρά και εν μέσω κατοχής, οι δημοσιογράφοι στην Ουκρανία εξακολουθούν να μεταδίδουν ειδήσεις 

Τον Ιούνιο, η Vesti της Μελιτόπολης ξεκίνησε και πάλι να δημοσιεύει ύστερα από διακοπή για διάστημα μεγαλύτερο του ενός έτους. 

Ο ιστότοπος είχε διακόψει τη λειτουργία του στις αρχές Μαρτίου του 2022, μόλις δύο εβδομάδες μετά τη Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και αφότου οι Ρωσικές δυνάμεις κατέλαβαν τη Μελιτόπολη στη Νότια Ουκρανία. Τα τελευταία αντίτυπα της εφημερίδας εκτυπώθηκαν στις 23 Φεβρουαρίου του 2022 – την τελευταία ημέρα της ειρήνης, θυμάται ο Mikhail Kumok, διευθυντής και εκδότης του εντύπου. 

Κατά την έναρξη της Ρωσικής κατοχής, το μέσο δήλωνε ευθέως: ο πόλεμος είναι πόλεμος, οι κατακτητές είναι κατακτητές. Αυτό κράτησε λίγο, έως ότου στην αίθουσα σύνταξης έμαθαν ότι οι Ρώσοι επρόκειτο να ανακρίνουν δύο από τους δημοσιογράφους της. «Θα πρέπει να απευθύνετε όλες τις ερωτήσεις στον εκδότη μας. Εμείς δεν γνωρίζουμε τίποτα». Έτσι συμβούλευσε ο Kumok τους δημοσιογράφους να απαντήσουν. Αφέθηκαν ελεύθεροι και εγκατέλειψαν τα κατεχόμενα εδάφη. 

«Στις 11 Μαρτίου, αναστείλαμε την εργασία μας λόγω άμεσης απειλής κατά των εργαζομένων μας – δεκάδων ανθρώπων. Η ανθρώπινη ζωή είναι σημαντικότερη από οτιδήποτε άλλο», είπε ο Kumok, ο οποίος σύντομα εξαναγκάστηκε να εγκαταλείψει κι αυτός τη Μελιτόπολη. Ήταν αποδέκτης απειλών και αργότερα, οι Ρώσοι κατακτητές μετέβησαν στο σπίτι του και πήραν τη μονάδα υπολογιστή του και τα έγγραφα κυριότητας του διαμερίσματός του.  

«Κατά το χρόνο εκείνο, διακόψαμε τελείως την εργασία μας. Στη συνέχεια, με την έναρξη αυτού του καλοκαιριού, ξεκινήσαμε ξανά. Πιστεύουμε στη νίκη μας και ότι σύντομα θα επιστρέψουμε στα σπίτια μας. Επέστρεψα επίσης στην εργασία μου, την επιμέλεια και σύνταξη άρθρων, και την άσκηση της ερευνητικής δημοσιογραφίας», αναφέρει ο Kumok.  

Δεδομένου ότι η Μελιτόπολη είναι σε μεγάλο βαθμό ρωσόφωνη, η Melitopol Vesti δημοσιευόταν συνήθως στα Ρωσικά. Έκτοτε, ο Kumok αποφάσισε να κάνει μετάβαση της ιστοσελίδας ώστε να δημοσιεύεται στα Ουκρανικά. Σήμερα, η συντακτική ομάδα εργάζεται εξ αποστάσεως και χρησιμοποιεί το WhatsApp και άλλες κρυπτογραφημένες εφαρμογές για να επικοινωνεί μεταξύ της. 

Οι δημοσιογράφοι της ομάδας βασίζονται σε διάφορες πηγές για να συντάσσουν τα άρθρα τους. Οι εκδότες, για παράδειγμα, παρακολουθούν τις δημόσιες ιστοσελίδες που διαχειρίζονται οι Ρωσικές δυνάμεις κατοχής και οι συνεργάτες τους. «Αναρτούν συχνά σημαντικές ειδήσεις. Τις ελέγχουμε μέσω των δικών μας καναλιών και μόνο τότε δημοσιεύουμε», τονίζει ο Kumok.  

Χερσώνα 

Η Irina Ukhvarina εργάζεται για το Vgoru, ένα μέσο ενημέρωσης με έδρα τη Χερσώνα, πόλη της Νοτίου Ουκρανίας που οι Ρωσικές δυνάμεις κατέλαβαν για διάστημα μεγαλύτερο των οκτώ μηνών το 2022. Παρά το γεγονός ότι η Ουκρανία ανακατέλαβε την πόλη πέρσι, εξακολουθεί να βρίσκεται κάτω από τα πυρά του Ρωσικού πυροβολικού. 

Κατά τη διάρκεια της Ρωσικής κατοχής, η Ukhvarina επεσήμανε ότι οι άνθρωποι δεν εμπιστεύονταν ο ένας τον άλλον, από φόβο μήπως προδοθούν. Ο φόβος αυτός μετριάστηκε με την επιστροφή της πόλης στον Ουκρανικό έλεγχο, αλλά τη θέση του έλαβε ένας άλλος: οι άνθρωποι φοβούνται να ρωτήσουν «Τι κάνεις;». 

«Είναι τρομακτικό να ακούς ότι κάποιος έχασε τη ζωή του, ότι μια οβίδα έπεσε πάνω σε ένα σπίτι ή ότι συνέβη κάποια άλλη δυστυχία», είπε. 

Η Ukhvarina και οι συνεργάτες της δεν δημοσιεύουν φωτογραφίες από τοποθεσίες που έχουν δεχτεί πυρά. Δεν δημοσιεύουν καν λεπτομέρειες μετά το συμβάν. Τυχόν φωτογραφίες που δημοσιεύουν δεν περιλαμβάνουν αναφορές σε τοποθεσία, ώστε να μην προσφέρεται η δυνατότητα στο Ρωσικό στρατό να κατευθύνει τα πυρά του.  

Επίσης, τόσο η ίδια όσο και οι συνεργάτες της δεν γράφουν σχετικά με συμβάντα που διαδραματίζονται στην πόλη, συμπεριλαμβανομένης της παροχής ανθρωπιστικής βοήθειας. Θέλουν να αποτρέψουν τα Ρωσικά στρατεύματα από το να ενημερώνονται για πολυσύχναστα μέρη. Διαφορετικά, η περιοχή θα μπορούσε να αποτελέσει στόχο. 

Η Ukhvarina επεσήμανε τους έντονους βομβαρδισμούς στο κέντρο της πόλης και σε ένα τοπικό σούπερ μάρκετ που είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο επτά ανθρώπων το Δεκέμβριο του 2022: «Είχα γράψει ότι το αγαπημένο μας κατάστημα είχε επιτέλους ανοίξει στη Χερσώνα – ένας τόπος συνάντησης για κατοίκους που είχαν να δουν ο ένας τον άλλον για περίπου ένα χρόνο. Την επόμενη ημέρα από τη δημοσίευση, βομβαρδίστηκε. Έκτοτε, δεν ανακοινώνουμε κανένα γεγονός της πόλης.» 

Μετάδοση ειδήσεων κάτω από πυρά 

Οι δημοσιογράφοι σε κατεχόμενες περιοχές πρέπει να λειτουργούν διαφορετικά από τους συναδέλφους τους που εργάζονται σε εμπόλεμες ζώνες ή σε απελευθερωμένες περιοχές όπως η Χερσώνα που ενδέχεται να εξακολουθεί να βρίσκεται στο στόχαστρο επιθέσεων, εξηγεί ο Andrii lanitskyi, εκδότης του Institute for War and Peace Reporting στην Ουκρανία. 

Οι δημοσιογράφοι που μεταδίδουν ειδήσεις από κατεχόμενα εδάφη θα πρέπει να κάνουν τη δουλειά τους ανώνυμα και να επικοινωνούν μόνο με ανθρώπους της εμπιστοσύνης τους μέσω εφαρμογών ασφαλούς ανταλλαγής μηνυμάτων, όπως είναι το WhatsApp, το Signal, και το ProtonMail, συμβουλεύει ο lanitskyi. Θα πρέπει επίσης να χρησιμοποιούν καρτοκινητά μιας χρήσης και να χρησιμοποιούν ονόματα που δεν συνδέονται με τους ίδιους.  

Ο lanitskyi επέστησε επίσης την προσοχή στη λήψη φωτογραφιών ή βίντεο, ειδικά κάποιου που βρίσκεται υπό κράτηση. Παρά το γεγονός ότι είναι σχετικά ασφαλής η φωτογράφιση τουριστικών αξιοθέατων, το καλύτερο είναι να είναι κανείς προσεκτικός: ας μην ξεχνάμε ότι οι υπηρεσίες πληροφοριών διαθέτουν κάμερες παρακολούθησης που μπορούν να χρησιμοποιήσουν για την αναγνώριση ανθρώπων. 

Οι δημοσιογράφοι που εργάζονται σε εμπόλεμες ζώνες μπορούν να κάνουν τη δουλειά τους πιο ελεύθερα. Η χρήση του πραγματικού ονόματος και της φωτογραφίας, συνοδευόμενα από ένα σύντομο βιογραφικό, μπορεί να συνδράμει στην ενίσχυση της αξιοπιστίας, αναφέρει ο lanitskyi: «Όσο περισσότερα γνωρίζει ένας αναγνώστης για ένα δημοσιογράφο, τόσο περισσότερη εμπιστοσύνη έχει στο υλικό του.» 

Είναι σημαντικό οι δημοσιογράφοι που εργάζονται σε εμπόλεμες ζώνες να έχουν πρώτα παρακολουθήσει μαθήματα πρώτων βοηθειών και θα πρέπει να φορούν αλεξίσφαιρο γιλέκο και κράνος με την ένδειξη «PRESS», ώστε να αναγνωρίζονται εύκολα από τον Ουκρανικό στρατό. 

«Με την έναρξη του πολέμου, όλοι έγιναν ξαφνικά στρατιωτικοί ανταποκριτές. Αλλά ταυτόχρονα, κανείς δεν είχε στην πράξη αλεξίσφαιρο γιλέκο ή κράνος, πόσο μάλλον επίγνωση σχετικά με το τί έπρεπε να κάνει σε περίπτωση βομβαρδισμού ή τραυματισμού. Επιπλέον, πολλοί δημοσιογράφοι που επιχείρησαν να μεταβούν στα πιο επικίνδυνα σημεία των γραμμών του μετώπου τραυματίστηκαν και θα μπορούσαν να είχαν σκοτωθεί», αναφέρει ο lanitskyi.  

Στην Ουκρανία, ένας δημοσιογράφος που αναμεταδίδει από τις γραμμές του μετώπου ή σε εμπόλεμες ζώνες χρειάζεται διαπίστευση από το Γενικό Επιτελείο των Ουκρανικών Ενόπλων Δυνάμεων. Ωστόσο, η εξασφάλιση της διαπίστευσης γίνεται ολοένα και δυσκολότερη, σημειώνει ο lanitskyi. Ο στρατός απαιτεί συχνά από τους δημοσιογράφους να τους έχουν ανατεθεί συντακτικά καθήκοντα από αίθουσα σύνταξης ή να διαθέτουν γραπτή άδεια από τον αξιωματικό τύπου της στρατιωτικής μονάδας. 

«Δυστυχώς, λόγω των παραπάνω δυσχερειών, οι δημοσιογράφοι ενδέχεται να παρουσιάζονται ως εθελοντές που βοηθούν ανθρώπους – ενώ ταυτόχρονα κινηματογραφούν ιστορίες πολέμου. Συχνά, τα πάντα εξαρτώνται από τις προσωπικές επαφές των δημοσιογράφων ή των fixer με τους αξιωματικούς τύπου του στρατού», αναφέρει ο lanitskyi.  

Η αλληλεπίδραση μεταξύ δημοσιογράφων και αξιωματικών τύπου μπορεί να περιπλεχθεί από το γεγονός ότι οι δύο αυτές θέσεις έχουν διαφορετικούς στόχους, προσθέτει. Οι αξιωματικοί τύπου, επιπλέον της διασφάλισης της σωματικής ακεραιότητας των δημοσιογράφων, θα πρέπει να αποτρέπουν την κοινοποίηση στρατιωτικών απορρήτων, όπως είναι οι θέσεις των στρατευμάτων, η διαθεσιμότητα του εξοπλισμού και ο αριθμός των μελών του προσωπικού. 

Την ίδια ώρα, οι δημοσιογράφοι καταγράφουν τις πραγματικότητες της κατάστασης. Κάποιες φορές, ενδέχεται να δημοσιοποιούν ακούσια ευαίσθητες πληροφορίες που βλάπτουν το στρατό. Ο lanitskyi επεσήμανε μια έκθεση του Forbes σχετικά με την ανάπτυξη του 82^ου σμήνους καταδιωκτικών της Ουκρανίας στην ζώνη της Ζαπορίζια, μετά την οποία η Υφυπουργός Άμυνας της χώρας, Anna Malyar γνωστοποίησε ότι τα Ρωσικά στρατεύματα πραγματοποίησαν πέντε εναέριες επιθέσεις στη στρατιωτική μονάδα μέσα σε μία μόνο ημέρα. Η Malyar έδωσε στην ανάρτησή της τον τίτλο «Το Αντίτιμο των Πρωτοσέλιδων».  

Αφότου η Ουκρανία ανέκτησε τις βόρειες περιοχές της χώρας από τη Ρωσία, οι γραμμές του μετώπου του πολέμου περιορίστηκαν σημαντικά και ήταν πιο εύκολο για το Γενικό Επιτελείο να ελέγξει το έργο των δημοσιογράφων. Σε κάθε κινηματογραφικό συνεργείο που εργαζόταν στο μέτωπο ανατέθηκε ένας αξιωματικός τύπου και απαγορεύτηκε η μετακίνηση σε εμπόλεμες ζώνες χωρίς αλεξίσφαιρο γιλέκο και κράνος. Ως αποτέλεσμα, σημειώνονταν λιγότεροι θάνατοι δημοσιογράφων. 

Ωστόσο, οι σχέσεις μεταξύ δημοσιογράφων και στρατού παραμένουν τεταμένες, αναφέρει ο lanitskyi. Ο στρατός συχνά μεταβάλλει τους επιχειρησιακούς κανόνες σε μια εμπόλεμη ζώνη χωρίς να ζητήσει τη γνώμη των δημοσιογράφων. Κάποιες φορές οι αποφάσεις τους φαίνεται να μην είναι επαρκώς αιτιολογημένες. Για παράδειγμα, οι δημοσιογράφοι στην Ουκρανία αντιτάχθηκαν πρόσφατα στη θέσπιση τριών ζωνών για τη ρύθμιση της εργασίας τους στις γραμμές του μετώπου. Μπορούν να εργάζονται ελεύθερα στις πράσινες ζώνες, οι κίτρινες ζώνες απαιτούν από τους δημοσιογράφους να συνοδεύονται από έναν αξιωματικό τύπου, ενώ απαγορεύεται στους δημοσιογράφους να εργάζονται στις κόκκινες ζώνες. 

Οι καινούριοι κανόνες δεν θεσπίστηκαν για να κάνουν πιο πολύπλοκη τη δουλειά των δημοσιογράφων, αναφέρει η Natalya Humeniuk, επικεφαλής του κέντρου τύπου του στρατού για τη Νότια Ουκρανία, αλλά περισσότερο «για τη σωστή οργάνωση τις εργασίας με γνώμονα τις ανάγκες του στρατού.» 

«Οι δημοσιογράφοι θέλουν πάντα περισσότερη ελευθερία και αυτό είναι φυσιολογικό», καταλήγει ο lanitskyi.