Από το Λονδίνο του 19ου αιώνα, στην πρώην Γιουγκοσλαβία των 50s και στην Ανατολική Ουκρανία του 2024, οι λέξεις «χούλιγκαν» και «ultras», βρίσκονται διαρκώς στην επικαιρότητα. Συζητήσαμε με τον δημοσιογράφο και συγγραφέα James Montague για την ιστορία και την κουλτούρα του οπαδικού κινήματος, τη σχέση του με τη βία και τις σύγχρονες μορφές και εκφάνσεις του.
«Συγγνώμη για την καθυστέρηση, αλλά ταξιδεύω. Είμαι στο Βελιγράδι για το παιχνίδι της Γουέστ Χαμ. Μπορούμε να τα πούμε αύριο το πρωί;».
Αυτό ήταν ένα από τα πρώτα μηνύματα που ανταλλάξαμε μέσω X (πρώην Twitter), με τον Βρετανό συγγραφέα και δημοσιογράφο James Montague. Γεννήθηκε στο Τσέλμσφορντ, μια μικρή πόλη στην επαρχία του Έσσεξ, σήμερα ζει στην Κωνσταντινούπολη και θεωρείται ένας από τους πλέον ειδικούς σε ζητήματα ποδοσφαιρικής ιστορίας και οπαδικής κουλτούρας. Θέματα που έχει καλύψει για Μέσα όπως οι New York Times, το CNN και το BBC, ενώ έχει γράψει και τέσσερα σχετικά βιβλία.
Σε ένα από αυτά, με τίτλο 1312 Among the Ultras, A journey with the world’s most extreme fans, περιγράφει τα όσα είδε και έζησε, στις εξέδρες των γηπέδων και μακριά από αυτές, με οπαδούς διάφορων ομάδων σε 15 χώρες, ενώ σκιαγραφεί και τις σχέσεις μεταξύ ποδοσφαίρου, πολιτικής και οργανωμένου εγκλήματος.
Η συνέντευξη δεν έγινε τελικά την επόμενη του ταξιδιού στο Βελιγράδι, αλλά μερικές ημέρες αργότερα, μέσω Zoom, στο πλαίσιο της έρευνας του iMEdD για την οπαδική βία που παρουσιάστηκε με το ηχητικό ντοκιμαντέρ «Χούλιγκαν Εξπρές». Συζητήσαμε για την προέλευση των λέξεων «ultras» και «χούλιγκαν», για τη σχέση του οπαδικού κινήματος με την πολιτική, για τον πόλεμο στην Ουκρανία και για το πώς οι περιβόητες αδελφοποιήσεις των οπαδών συνδέονται, όχι μόνο με βίαια περιστατικά όπως αυτά του περασμένου Αυγούστου στη Νέα Φιλαδέλφεια, αλλά και με τις γεωπολιτικές εξελίξεις στη Γηραιά Ήπειρο.
Ultras και Χούλιγκαν
Υπάρχουν αναφορές, ότι η λέξη «χούλιγκαν» πρωτοεμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, ως το όνομα μιας οικογένειας Ιρλανδών μεταναστών στο Λονδίνο, που πρωταγωνιστούσε σε μια σειρά κόμικς της εποχής. Σταδιακά, η χρήση της λέξης άλλαξε και κυρίως από τη δεκαετία του 1970 και έπειτα χρησιμοποιείται ευρέως ως αναφορά στους βίαιους οπαδούς ποδοσφαιρικών ομάδων, που προκαλούν αναταραχές και συγκρούονται μεταξύ τους και με την αστυνομία.
Η λέξη «ultras» από την άλλη, έχει μια πιο «ρομαντική» προέλευση. Πρωτοεμφανίστηκε στην Ευρώπη, σε μια πόλη που ίσως δεν περιμένει κανείς – την κροατική πόλη Σπλιτ – στα παράλια της Αδριατικής. Οι Κροάτες ποδοσφαιριστές που συμμετείχαν στην εθνική ομάδα της Γιουγκοσλαβίας στο Παγκόσμιο Κύπελο του 1950, ένιωσαν για πρώτη φορά την ατμόσφαιρα των ultras στα γήπεδα της Βραζιλίας. Όταν επέστρεψαν στο Σπλιτ, περιέγραψαν στους φίλους τους όσα είχαν δει και ακούσει και έτσι μεταφέρθηκε το μοντέλο και στη άλλη μεριά του Ατλαντικού. Η βραζιλιάνικη εκδοχή των φανατικών οπαδών τότε, ονομαζόταν Torcida, όπως ονομάζονται μέχρι σήμερα οι φανατικοί οπαδοί της Χάιντουκ Σπλιτ.
Η διαφορετική προέλευση των δύο εννοιών αντικατοπτρίζει και μια ουσιαστική διαφοροποίηση. Ήταν από τα πρώτα πράγματα που ξεκαθάρισε ο Montague στη συζήτησή μας: «Πολλοί άνθρωποι μπερδεύουν τους ultras με τους χούλιγκαν, ενώ είναι δύο εντελώς διαφορετικές έννοιες». Σύμφωνα με τον Montague, η κουλτούρα των ultras έχει να κάνει με την υποστήριξη της ομάδας και με το να πηγαίνεις «πέρα από τα όρια», για να το κάνεις αυτό. «Φυσικά υπάρχει η βία ως στοιχείο σε αυτή την κουλτούρα αλλά δεν είναι το βασικό και συχνά δεν είναι ο κύριος λόγος για όσα βλέπουμε να συμβαίνουν στα ποδοσφαιρικά γήπεδα», σημειώνει ο ίδιος.
Φυσικά υπάρχει η βία ως στοιχείο σε αυτή την κουλτούρα αλλά δεν είναι το βασικό και συχνά δεν είναι ο κύριος λόγος για όσα βλέπουμε να συμβαίνουν στα ποδοσφαιρικά γήπεδα
James Montague, Δημοσιογράφος και συγγραφέας
Ο τρόπος με τον οποίο εμφανίζεται αυτή η βία αποτελεί από μόνο του ένα ενδιαφέρον στοιχείο της σύγχρονης οπαδικής κουλτούρας. «Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές της βίας μέσα στο ποδόσφαιρο τα τελευταία 15 με 20 χρόνια ήταν το πώς η βία βγήκε από την ίδια την εμπειρία του ποδοσφαιρικού αγώνα, και μεταφέρθηκε σε μια άλλη αρένα, δηλαδή στο κίνημα των οργανωμένων και κανονισμένων συγκρούσεων οπαδών. Και αυτές οι οργανωμένες συγκρούσεις λαμβάνουν χώρα πολύ μακριά από τα γήπεδα, σε δάση, σε εγκαταλελειμμένα εργοστάσια, σε τέτοια μέρη». Η μεταφορά της βίας εκτός γηπέδου, είναι σημαντική και στη διαμόρφωση της κουλτούρας των ultras, όπως και στη διαφοροποίησή της, από αυτό που θα ονομάζαμε χούλιγκαν. «Η κουλτούρα των ultras έχει γίνει λιγότερο βίαιη, όπως και η εμπειρία της ημέρας του αγώνα στο γήπεδο. Πλέον, η βία εμφανίζεται και συγκεντρώνεται γύρω από τους ανθρώπους που όντως θέλουν να συγκρουστούν μεταξύ τους, μακριά από την αστυνομία ή άλλους πολίτες».
Ουκρανία: ο πόλεμος των Ultras
Ένα μέτωπο στο οποίο φάνηκε τα τελευταία χρόνια πως η βία παραμένει συστατικό στοιχείο της κουλτούρας των ultras ήταν ο πόλεμος στην Ουκρανία. Σε αυτήν την περίπτωση, η βία όχι μόνο απομακρύνθηκε από το γήπεδο, αλλά πέρασε σε ένα εντελώς διαφορετικό επίπεδο. Σε αυτό της ένοπλης σύγκρουσης, στην πρώτη γραμμή του πολέμου. Για τον Montague, ένα από τα λιγότερο δημόσια χαρακτηριστικά αυτού του πολέμου είναι ότι πρόκειται για έναν πόλεμο των ultras. Όπως περιέγραψε κατά τη διάρκεια της συζήτησης, υπάρχουν τάγματα και μονάδες και από τις δύο πλευρές των συνόρων, οι οποίες ιδρύθηκαν και αποτελούνται αποκλειστικά από ultras και χούλιγκαν. «Το Σύνταγμα Αζόφ, ιδρύθηκε από άτομα που προέρχονται από την κοινότητα οργανωμένων οπαδών της Ουκρανίας. Από την άλλη, το Τάγμα Εσπανιόλ, συγκεντρώνει οπαδούς και χούλιγκαν από όλες τις ποδοσφαιρικές ομάδες της Ρωσίας».
Οι κοινότητες των οπαδών, οι κοινότητες των ultras, οι κοινότητες των χούλιγκαν, είναι ένα σημαντικό πεδίο στρατολόγησης, ειδικά για τους ξένους μαχητές που πάνε να πολεμήσουν. Και καταλήγουν σε όποια πλευρά έχει φιλία ή εχθρότητα η ομάδα τους
James Montague, Δημοσιογράφος και συγγραφέας
Αυτό το στοιχείο του πολέμου συνδέεται και με ένα ακόμα χαρακτηριστικό της κουλτούρας των ultras – αυτό των αδελφοποιήσεων. Πέρα από την κοινή δράση σε εκτός έδρας αγώνες, όπως είδαμε στην περίπτωση της Νέας Φιλαδέλφειας με τους οπαδούς της Ντιναμό Ζάγκρεμπ και του Παναθηναϊκού, οι αδελφοποιημένοι ultras φαίνεται να συμπράττουν και σε καιρούς πολέμου. Στην περίπτωση της Ουκρανίας, και οι δύο πλευρές φέρεται να προσελκύουν οπαδούς από άλλες χώρες: «Οι Σέρβοι ultras είναι με το μέρος των Ρώσων. Αυτό σημαίνει ότι οι Κροάτες ultras είναι με το μέρος των Ουκρανών. Και αυτό είναι κάτι που έφερε τους οπαδούς της Ντιναμό Κιέβου και της Ντιναμό Ζάγκρεμπ κοντά», αναφέρει ο Montague.
Οι «διεθνείς σχέσεις» των ultras και οι πολιτικές τους προεκτάσεις έχουν περάσει από το γήπεδο, στην πρώτη γραμμή του πολέμου. «Και, ξέρετε, οι κοινότητες των οπαδών, οι κοινότητες των ultras, οι κοινότητες των χούλιγκαν, είναι ένα σημαντικό πεδίο στρατολόγησης, ειδικά για τους ξένους μαχητές που πάνε να πολεμήσουν. Και καταλήγουν σε όποια πλευρά έχει φιλία ή εχθρότητα η ομάδα τους. Αυτό είναι πραγματικά εκπληκτικό όταν το σκέφτεστε», προσθέτει ο Βρετανός δημοσιογράφος και συγγραφέας.
Ποδόσφαιρο και πολιτική ή «Από το πάθος στην κατανάλωση»
Ο Montague υποστηρίζει ότι τα γήπεδα αποτελούν έναν μεγάλο καθρέφτη, ένα βαρόμετρο για τη δυσαρέσκεια της κοινωνίας-και κυρίως των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων. Σύμφωνα με τον ίδιο η πολιτική είναι ένα αναφαίρετο στοιχείο του ποδοσφαίρου: «Το να προσπαθήσεις να αφαιρέσεις την πολιτική από το ποδόσφαιρο, από τα σπορ, είναι σαν να προσπαθείς να αφαιρέσεις την πολιτική από την τέχνη ή την πολιτική από την ίδια την πολιτική». Στη συνέντευξη μας τόνισε πως αυτό που κρατάει την πολιτική στο ποδόσφαιρο, και άρα το καθιστά μια ζωντανή κοινωνική διαδικασία είναι οι ultras: «Αν βγάλεις τους ultras από το ποδόσφαιρο, καταλήγεις με κάτι που δεν είναι πια ποδόσφαιρο».
Πέρα από τους οπαδούς, η πολιτική στο ποδόσφαιρο συνδέεται και με κάτι άλλο. Από τις δεκαετίες του 1960 – 1970, σε όλο τον κόσμο σταδιακά το ποδόσφαιρο γίνεται επαγγελματικό. Οι σύλλογοι μετατρέπονται σε ανώνυμες εταιρείες και προτάσσεται το μοντέλο του οπαδού – καταναλωτή, που όπως αναφέρει ο Καθηγητής Κοινωνιολογίας Γιάννης Ζαϊμάκης, στο άρθρο του με τίτλο «Η πολιτική οικονομία του ποδοσφαίρου στην ύστερη νεωτερικότητα», «έχει ασθενέστερους δεσμούς με το σωματείο και τον τόπο του, λιγότερες δεσμεύσεις και μεγαλύτερη ευελιξία στις ποδοσφαιρικές του επιλογές». Στο ίδιο άρθρο, αναφέρεται ότι σημαντικό ρόλο στην εμπορευματοποίηση του αθλήματος έπαιξε και η είσοδος της τηλεοπτικής κάλυψης των αγώνων, που μετέτρεψε το ποδόσφαιρο σε σόου και σταδιακά τους ποδοσφαιριστές, σε σταρ. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο καθηγητής Ζαϊμάκης: (σ.σ. η εμπορευματοποίηση του ποδοσφαίρου) «Έφερε το πέρασμα από το πάθος στην κατανάλωση».
Το να προσπαθήσεις να αφαιρέσεις την πολιτική από το ποδόσφαιρο, από τα σπορ, είναι σαν να προσπαθείς να αφαιρέσεις την πολιτική από την τέχνη ή την πολιτική από την ίδια την πολιτική
James Montague, Δημοσιογράφος και συγγραφέας
«Πλέον, στην Αγγλία (σ.σ. το ποδόσφαιρο) είναι ένα προϊόν διασκέδασης, σαν να πηγαίνεις στο σινεμά ή στην όπερα. Αυτό καθιστά το ποδόσφαιρο κάτι το αποστειρωμένο», αναφέρει χαρακτηριστικά στο iMEdD ο Montague, όταν ρωτήθηκε για τις τάσεις εμπορευματοποίησης του αθλήματος. «Όντως δημιουργείται ένα πολύτιμο προϊόν, αλλά για ποιον;» αναρωτιέται ο Montague, τονίζοντας ότι στην Πρέμιερ Λιγκ, τα εισιτήρια είναι τόσο ακριβά, που είναι αδύνατον να ακολουθείς την ομάδα σου εάν ανήκεις στα μεσαία ή κατώτερα κοινωνικά στρώματα. «Το προϊόν της Πρέμιερ Λιγκ δεν χρειάζεται οπαδούς στην πραγματικότητα. Εννοώ, τους χρειάζεται για να γεμίζουν τα γήπεδα, για να δίνουν αυτή την ψεύτικη εντύπωση της απίστευτης ατμόσφαιρας, η οποία προφανώς είναι ένα υποκατάστατο αυτής που ήταν κάποτε, αλλά πλέον όλα έχουν να κάνουν με τηλεοπτικά δικαιώματα, χορηγίες και εμπορικές συμφωνίες. Ένας πολύ πιο πλούσιος άνθρωπος πηγαίνει στο γήπεδο σήμερα σε σχέση με παλιότερα», καταλήγει ο ίδιος.
Ακούστε όλα τα επεισόδια του ηχητικού ντοκιμαντέρ «Χούλιγκαν Εξπρές – Από τα 80s στο σήμερα και από τη Νέα Φιλαδέλφεια στο Ζάγκρεμπ» εδώ
