Πώς οι δημοσιογράφοι του επιστημονικού ρεπορτάζ μάχονται την παραπληροφόρηση του Λευκού Οίκου για την υγεία

Νωρίτερα φέτος, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ προειδοποίησε τις έγκυες γυναίκες να σταματήσουν να παίρνουν Tylenol –μια εμπορική ονομασία της παρακεταμόλης – αλλιώς ρισκάρουν να προκαλέσουν αυτισμό στα παιδιά τους. Αυτή η οδηγία δεν έχει καμία επιστημονική βάση και δόθηκε κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου, όπου ο Τραμπ μίλησε μαζί με τον υπουργό Υγείας Ρόμπερτ Φ. Κένεντι Τζούνιορ (Robert F. Kennedy Jr), ο οποίος έχει επανειλημμένα αμφισβητήσει την επιστημονική ομοφωνία τα τελευταία χρόνια.

Ο Τραμπ και ο Ρόμπερτ Φ. Κένεντι Τζ. μιλούν συχνά ενάντια στην επιστήμη. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ έχει χαρακτηρίσει την κλιματική αλλαγή ως «τη μεγαλύτερη απάτη». Ο Ρόμπερτ Φ. Κένεντι Τζ. έχει υποστηρίξει ότι ορισμένοι άνθρωποι δυσκολεύονται περισσότερο να κόψουν τα αντικαταθλιπτικά από ό,τι την ηρωίνη – έχει, επίσης, ασκήσει πιέσεις στον Αμερικανικό Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) να επανεξετάσει την ασφάλεια του χαπιού μιφεπριστόνης για την άμβλωση, υποστηρίζοντας ότι οι κίνδυνοι έχουν υποτιμηθεί, παρά τα στοιχεία που έχουν αποδείξει από καιρό ότι το φάρμακο είναι ασφαλές και αποτελεσματικό.

Τα εμβόλια αποτελούν κοινό στόχο, με τον Τραμπ να συσχετίζει ψευδώς τα εμβόλια με τον αυτισμό και τον Ρόμπερτ Φ. Κένεντι Τζούνιορ να αμφισβητεί την ασφάλεια τόσο του εμβολίου κατά της COVID-19 όσο και του εμβολίου DTP (διφθερίτιδας, τετάνου, κοκκύτη).

Με όλες αυτές τις επιθέσεις κατά της υγείας και της επιστήμης, τι μπορούν να κάνουν οι εξειδικευμένοι δημοσιογράφοι και συντάκτες για να αντιμετωπίσουν αυτόν τον καταιγισμό παραπληροφόρησης, η οποία προέρχεται από τον ισχυρότερο άνθρωπο στον πλανήτη; Έχουν αυτές οι δηλώσεις αντίκτυπο σε παγκόσμιο επίπεδο; Και ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι δημοσιογράφοι οι οποίοι καλύπτουν τα συγκεκριμένα θέματα; Για να δώσω απαντήσεις σε αυτά και σε άλλα ερωτήματα, μίλησα με πέντε δημοσιογράφους επιστημονικών και ιατρικών μέσων στις Ηνωμένες Πολιτείες, στη Νότια Αφρική, στην Κένυα και στο Περού.

Τραμπ επί χίλια

«Ποτέ άλλοτε η επιστήμη δεν ήταν τόσο πολωμένη και τόσο πολιτικοποιημένη», δήλωσε ο Ρικ Μπερκ (Ricke Berke), συνιδρυτής και διευθυντής του STAT, ενός αμερικανικού ιστότοπου, που ασχολείται με την υγεία, την ιατρική και την επιστήμη.

Όπως πολλά από τα μέσα με τα οποία συνομίλησα, το STAT έχει προσαρμόσει τη «συντακτική του πυξίδα» για να αντιμετωπίσει αυτό το νέο πολιτικό περιβάλλον. Πριν από την περσινή χρονιά, όπως μου είπε ο Μπερκ, αφιέρωναν περισσότερο χρόνο σε μακροχρόνια ερευνητικά προγράμματα. Τώρα, επικεντρώνονται σε πολύ πιο επείγοντα και άμεσα ρεπορτάζ και εστιάζουν σε ό,τι λέει ή κάνει η κυβέρνηση Τραμπ.

«Προσπαθήσαμε να εστιάσουμε στην επιστήμη», δήλωσε ο Μπερκ. «Θεωρούμε ότι η αποστολή μας είναι να υπηρετούμε τους αναγνώστες και να λειτουργούμε ως εποπτικό παρατηρητήριο (watchdog), αναζητώντας την αλήθεια για να δούμε πώς αυτή συνάδει με την επιστημονική πραγματικότητα. Προσπαθούμε να μην παίρνουμε θέση και να λέμε εάν κάτι είναι καλό ή κακό. Απλώς προσπαθούμε να περιοριστούμε στα γεγονότα».

Ο Τομ Ζέλερ Τζούνιορ (Tom Zeller Jr) είναι ο αρχισυντάκτης του Undark Magazine, ενός περιοδικού μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, που ασχολείται με το σημείο τομής μεταξύ επιστήμης και κοινωνίας. Όπως είπε, η τρέχουσα πολιτική στάση απέναντι στην επιστήμη τούς έδωσε την ευκαιρία να εξετάσουν νέα πεδία.

«Είναι σαν να αντιμετωπίζουμε τον Τραμπ επί χίλια, επειδή υπάρχει και ο Ρόμπερτ Φ. Κένεντι Τζούνιορ, αλλά θέλω να πιστεύω ότι δεν έχουμε διαφοροποιήσει πολύ τη συντακτική μας τοποθέτηση», δήλωσε ο Ζέλερ. «Η βασική μας αρχή είναι να ακολουθούμε τα στοιχεία όπου κι αν μας οδηγούν, και να προσπαθούμε να το κάνουμε με έναν τρόπο ανεξάρτητο από ιδεολογικές αντιλήψεις και συναισθηματισμούς».

Η παγκόσμια εξάπλωση της παραπληροφόρησης

Η αμφισβήτηση της επιστημονικής συναίνεσης από την κυβέρνηση Τραμπ δεν έχει αντίκτυπο μόνο στη δική του χώρα. Οι ψευδείς πληροφορίες γύρω από την υγεία και την επιστήμη έχουν εξαπλωθεί σε ολόκληρο τον κόσμο.

Η Φαμπιόλα Τόρες (Fabiola Torres) είναι διευθύντρια σύνταξης και ιδρύτρια του Salud con lupa, του πρώτου ερευνητικού ψηφιακού μέσου με ειδίκευση στη δημόσια υγεία στη Λατινική Αμερική. Λέει ότι τα ζητήματα που αφορούν την υγεία, τουλάχιστον στη γενέτειρά της, το Περού, έχουν γίνει αντικείμενο μεγαλύτερης πόλωσης μετά την πανδημία της COVID-19. Ωστόσο, εάν η πανδημία ήταν το πρώτο κύμα μιας «infodemic» (επιδημίας παραπληροφόρησης), όπως την αποκαλεί, σήμερα βιώνουμε ένα επικίνδυνο δεύτερο κύμα.

«Πρόκειται για ένα δεύτερο κύμα επειδή η ρητορική ηγετών, όπως ο Τραμπ, έχει υπονομεύσει την εμπιστοσύνη στα εμβόλια, καθώς και σε ορισμένες θεραπείες και φάρμακα», εξήγησε. «Για παράδειγμα, πριν από λίγο καιρό μιλούσε για το πώς ορισμένα φάρμακα μπορούν να συνδεθούν με τον αυτισμό, ενισχύοντας ένα τμήμα του πληθυσμού που είναι ήδη αρκετά επηρεασμένο από αυτό το πλαίσιο. Αυτοί οι άνθρωποι δεν πιστεύουν πλέον κανέναν και έχουν μια σχεδόν συνωμοσιολογική νοοτροπία».

Η Βέρα Οκέγιο (Verah Okeyo), διευθύνουσα σύμβουλος και εκδότρια του αφρικανικού μέσου για την υγεία DeFrontera, χαρακτήρισε, επίσης, τους πολιτικούς ως τη μεγαλύτερη πηγή παραπληροφόρησης για την υγεία. Στην Κένυα, όπου έχει την έδρα της, πολλές από τις συζητήσεις γύρω από την υγειονομική περίθαλψη έχουν θρησκευτικό υπόβαθρο. Εξήγησε ότι ορισμένοι άνθρωποι πιστεύουν πως η επιστήμη χρησιμοποιείται ενάντια στο θέλημα του Θεού. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Τραμπ και ο Ρόμπερτ Φ. Κένεντι Τζ. θεωρούνται σωτήρες που νομιμοποιούν αυτές τις πεποιθήσεις.

«Παρατηρώ ότι το μίσος για την επιστήμη έχει συγχωνευτεί με την ακροδεξιά ιδεολογία και τη θρησκεία και έχει δημιουργήσει μια πλατφόρμα πάνω στην οποία οι πολιτικοί μπορούν να στηρίξουν όλα αυτά που λένε», είπε.

Στη Νότια Αφρική, η απόφοιτός μας Μία Μάλαν (Mia Malan), ιδρύτρια και αρχισυντάκτρια του ψηφιακού μέσου Bhekisisa Centre for Health Journalism, δήλωσε ότι τα εν λόγω ζητήματα δεν είναι τόσο πολωμένα όσο ίσως σε άλλα πλαίσια. Τόνισε, ωστόσο, ότι ορισμένες περιθωριακές ομάδες, οι οποίες είναι πιο πιθανό να έχουν πιο συντηρητικές, θρησκευτικές πεποιθήσεις και να πιστεύουν σε άλλες συνωμοσίες, έχουν γίνει πιο δυναμικές στο Διαδίκτυο. Αν και οι διαδικτυακές επιθέσεις έχουν επηρεάσει την ίδια και το δικό της μέσο, είπε ότι αυτό τους έχει βοηθήσει, επίσης, να καταλάβουν προς τα πού πρέπει να κατευθύνουν τη δουλειά τους.

«Ποτέ δεν απαντάμε σε αυτές τις επιθέσεις, αλλά στη συνέχεια αρχίζουμε να κάνουμε ρεπορτάζ που εξηγούν γιατί τα φάρμακα για τα ζώα δεν μπορούν να λειτουργήσουν για τους ανθρώπους, για παράδειγμα», εξήγησε. «Είναι ένας πολύ καλός δείκτης, για να ξέρουμε πού να εστιάσουμε την έρευνά μας και λειτουργεί αρκετά ικανοποιητικά».

Από την παραπληροφόρηση στα αποτελέσματα στην υγεία των πολιτών

Η εξάπλωση της παραπληροφόρησης για ζητήματα που άπτονται της υγείας μπορεί να έχει ολέθριες επιπτώσεις. Για παράδειγμα, στις Ηνωμένες Πολιτείες μόλις καταγράφηκαν περίπου 1.600 επιβεβαιωμένα κρούσματα ιλαράς σε 42 πολιτείες, 25 χρόνια μετά την κήρυξη της εξάλειψης της ιλαράς στη χώρα. Στη Νότια Αφρική, τουλάχιστον 60 επιβεβαιωμένα κρούσματα διφθερίτιδας καταγράφηκαν από τον Ιανουάριο του 2024 έως τον Ιούνιο του τρέχοντος έτους. Το Περού αντιμετωπίζει τώρα μια επιδημία κοκκύτη με περισσότερα από χίλια επιβεβαιωμένα κρούσματα της νόσου, μια αύξηση 3.162% σε σύγκριση με την περσινή χρονιά.

Η Τόρες επισημαίνει ότι ο κοκκύτης μπορεί να προληφθεί με τον εμβολιασμό, αλλά η αυξημένη δυσπιστία προς τα φάρμακα και τις υγειονομικές Aρχές είναι ένας παράγοντας που έχει προκαλέσει θανατηφόρες, πλην όμως αποτρέψιμες επιδημίες.

«Οι αντιεμβολιαστικές ομάδες χρησιμοποιούν όσα λέει ο Τραμπ για τα εμβόλια για να νομιμοποιήσουν τις απόψεις τους», δήλωσε η Τόρες. «Όταν οι πολιτικοί ηγέτες αντιτίθενται στην επιστημονική συναίνεση, σπέρνουν την αμφιβολία στο μυαλό των ανθρώπων και δημιουργούν μεγαλύτερη σύγχυση».

Ενώ τα εμβόλια είναι μια δοκιμασμένη και αποδεδειγμένη μέθοδος για τη δημόσια υγεία, η παραπληροφόρηση συχνά επικεντρώνεται έντονα σε μία σπάνια περίπτωση πρόκλησης βλάβης από το εμβόλιο μεταξύ 100.000 ανθρώπων, δήλωσε η Οκέγιο, η οποία εξήγησε ότι όλα αυτά μπορούν να αποφευχθούν με καλύτερη επικοινωνία της επιστήμης (science communication), ώστε να βοηθηθεί το κοινό να κατανοήσει πώς λειτουργούν στην πραγματικότητα τα εμβόλια και τα φάρμακα.

«Ο κόσμος θα πιστέψει [την εσφαλμένη πληροφόρηση] επειδή οι επιστήμονες δεν έχουν εξηγήσει στους δημοσιογράφους τι είναι αυτό που κάνουν μέσα στα φρούριά τους», είπε. «Η έλλειψη πληροφοριών είναι επικίνδυνη».

Όταν οι πολιτικοί παραπληροφορούν για τα εμβόλια, είπε ο Μπερκ, το κάνουν χρησιμοποιώντας κάποια ψήγματα αλήθειας. Υπάρχουν πράγματι σπάνιες περιπτώσεις πρόκλησης βλάβης από εμβόλια, για παράδειγμα, και οι δημοσιογράφοι δεν πρέπει να απορρίπτουν εντελώς τις δηλώσεις του Τραμπ ή του Ρόμπερτ Φ. Κένεντι Τζ. ως εντελώς αναληθείς, αλλά να εξηγούν στο ακροατήριο με λεπτομέρεια ποια είναι τα αποδεικτικά στοιχεία. Οι δημοσιογράφοι πρέπει να αποδίδουν την πολυπλοκότητα της επιστήμης, ιδίως δεδομένου ότι η επιστημονική πρόοδος είναι επίπονη και συχνά απαιτεί δεκαετίες, ενώ τα αποτελέσματα δεν είναι πάντα άσπρο και μαύρο.

«[Η επιστήμη] είναι δύσκολη και περίπλοκη», δήλωσε ο Μπερκ. «Ακριβώς όπως και με την ατομική σας υγεία: πηγαίνετε σε έναν γιατρό και θέλετε γρήγορες απαντήσεις. Έτσι, αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε είναι να κατανοήσουμε και να μιλήσουμε για αυτά με τρόπο που να αποτυπώνει τις λεπτομέρειες. Στο πλαίσιο αυτής της κάλυψης, είναι υποχρέωσή μας να είμαστε ειλικρινείς με τους αναγνώστες σχετικά με το τι γνωρίζουμε και τι δεν γνωρίζουμε για κάτι».

Κρίση εμπιστοσύνης

Όπως έχουμε τεκμηριώσει με δική μας έρευνα, μεγάλο μέρος του κοινού δεν εμπιστεύεται τις περισσότερες ειδήσεις, τις περισσότερες φορές, σε όλο τον κόσμο, καθώς μόνο το 40% των ανθρώπων δηλώνει ότι έχει εμπιστοσύνη. Αν και η εμπιστοσύνη στην επιστήμη δεν βρίσκεται ούτε κατά διάνοια σε τόσο χαμηλό επίπεδο όσο η εμπιστοσύνη στη δημοσιογραφία, τα τελευταία χρόνια έχει καταγραφεί μια αύξηση του αντιεμβολιαστικού κινήματος και μια απόρριψη της ιατρικής υπέρ των «φυσικών» εναλλακτικών λύσεων.

Μετά την πανδημία, πολλοί δημοσιογράφοι ανέφεραν μια πιο πολωμένη αντίδραση όσον αφορά τις ανταποκρίσεις τους, με αύξηση του αριθμού των σκεπτικιστών, και ακόμη και επιθέσεις από άτομα που ανήκουν σε αντιεπιστημονικά κινήματα. Η Μάλαν, για παράδειγμα, δήλωσε ότι ο λογαριασμός της στο X παραβιάστηκε, ότι η ιστοσελίδα της δέχθηκε επίθεση από bots και ότι την έχουν παρομοιάσει προσωπικά με δολοφόνο μετά τη δημοσίευση άρθρων για τα εμβόλια.

«Τα άρθρα μας αναδημοσιεύονταν σε καθιερωμένα μέσα, οπότε φυσικά ήμασταν πολύ μεγάλος στόχος, σε βαθμό που όλοι μας αναγκαστήκαμε να παρακολουθήσουμε ένα ειδικό μάθημα διαδικτυακής ασφάλειας για να μάθουμε πώς να προστατεύουμε τους εαυτούς μας», είπε.

Η Τόρες συμφώνησε: μετά την πανδημία, οι αντιεμβολιαστικές ομάδες εκφράζουν πιο έντονα τη γνώμη τους για τα ρεπορτάζ που δημοσιεύει το μέσο της. Ωστόσο, δηλώνει ότι η μεγαλύτερη πρόκληση είναι να ανακτήσει το κοινό την εμπιστοσύνη του στην επιστήμη και στη δημοσιογραφία. Με τους ανθρώπους να παλεύουν μέσα σε ένα πολύπλοκο οικοσύστημα πληροφοριών, πολλοί μπορεί επίσης να στραφούν σε χώρους όπου βρίσκουν πληροφορίες που ταιριάζουν στις δικές τους πεποιθήσεις.

«Δεν είναι πλέον μόνο θέμα επαλήθευσης, αλλά θέμα ανάκτησης της εμπιστοσύνης των ανθρώπων», δήλωσε η Τόρες. «Η πανδημία επέφερε μια ειδησεογραφική κόπωση, οπότε το πρόβλημα είναι ακόμη μεγαλύτερο αν οι άνθρωποι δεν θέλουν να ακούν τους δημοσιογράφους και αντ’ αυτού παρασύρονται από αφηγήσεις στο διαδίκτυο που είναι πιο εύπεπτες και τους επιτρέπουν να πιστεύουν ό,τι θέλουν να πιστέψουν».

Ο Μπερκ παραδέχθηκε ότι οι περισσότεροι από τους αναγνώστες της έκδοσής του είναι άνθρωποι που ήδη τείνουν να εμπιστεύονται περισσότερο την επιστημονική ομοφωνία. Η πρόκληση έγκειται στο να προσεγγίσεις ανθρώπους που δεν εμπιστεύονται αυτό που κάνεις.

«Είναι μια πρόκληση, ιδιαίτερα για τα επιστημονικά ιδρύματα και τα ιδρύματα υγείας, καθώς αμφισβητούνται όσο ποτέ άλλοτε στη σύγχρονη ιστορία», δήλωσε ο Μπερκ. «Δεν ξέρω ποια είναι η απάντηση. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να μην παρασυρθούμε σε πολιτικές συζητήσεις και να προσπαθούμε να παραμένουμε αμερόληπτοι, τεκμηριωμένοι, αξιόπιστοι και έγκυροι».

Σύνδεση με το κοινό

Ουσιαστικά, οι συντάκτες με τους οποίους μίλησα είναι πεπεισμένοι ότι πρέπει να επικεντρωθούν λιγότερο στην αντιπαράθεση με πολιτικά πρόσωπα και περισσότερο σε σχολαστικά, προσιτά και επικεντρωμένα στην κοινότητα ρεπορτάζ που να στοχεύουν στην αποκατάσταση της εμπιστοσύνης του κοινού για την τεκμηρίωση.

Ο Ζέλερ δήλωσε ότι ο στόχος της επιστημονικής δημοσιογραφίας δεν θα πρέπει να είναι να αποτελέσει αντίπαλο δέος απέναντι στον Τραμπ, αλλά μάλλον έναν δίαυλο παρουσίασης και εξήγησης της επιστήμης στο κοινό.

«Αν δεν μιλήσουμε πέρα από τις ιδεολογικές οριοθετήσεις και δεν φέρουμε στην επιφάνεια στοιχεία με τρόπο που να είναι προσιτά σε όλους, τότε γινόμαστε μέρος του προβλήματος», είπε.

Η Μάλαν συμφώνησε: «Ο ρόλος των ΜΜΕ είναι να μεταδίδουν έγκυρα ρεπορτάζ, αλλά έχω διαπιστώσει ότι το έγκυρο ρεπορτάζ είναι εντελώς άχρηστο αν οι άνθρωποι δεν μπορούν να το καταλάβουν. Δεν υπάρχει τίποτα πιο δύσκολο από το να μεταφράσεις την επιστήμη σε κάτι που να μπορούν να καταλάβουν οι απλοί άνθρωποι».

Η Τόρες λέει ότι η έκδοσή της έχει ως στόχο να μειώσει την απόσταση μεταξύ «του εγγράφου, της πολιτικής και του ατόμου», δημιουργώντας σύντομες επεξηγήσεις για τις πολιτικές υγείας και τη σημασία τους για τους πολίτες. Η Οκέγιο είπε ότι το κλειδί είναι να συνδέσεις πολύπλοκα θέματα υγείας με τις ζωές των αναγνωστών, δίνοντας παράλληλα προτεραιότητα στα δεδομένα και στα γεγονότα.

«Οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να συνδέσουν αυτό που συμβαίνει στην υγειονομική περίθαλψη, στην επιστήμη και στην έρευνα με την ευημερία τους», δήλωσε η Οκέγιο. «Και όταν υπάρχει αυτό το κενό, ο Ρόμπερτ Φ. Κένεντι Τζ. και οι τρελές θεωρίες του έρχονται να το γεμίσουν».