H πρόσβαση των παιδιών στην ψυχική υγεία: Από τον Φρόιντ στο ChatGPT

Ο Χάρολντ Κόπλεβιτς δεν αφήνει πολλά περιθώρια ερμηνείας. «Γύρω στο 2011 είχαμε την άνθιση του iPhone και, μέχρι το 2014, οι περισσότεροι έφηβοι είχαν ένα τέτοιο κινητό. Όταν ξοδεύεις πολύ χρόνο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το gaming και το streaming, τότε κοιμάσαι λιγότερο και περνάς λιγότερο χρόνο στην πραγματική ζωή». Ο Κόπλεβιτς, επιδραστικός Αμερικανός παιδοψυχίατρος, ιδρυτής και πρόεδρος του μη κερδοσκοπικού ιδρύματος Child Mind Institute, μίλησε τον Ιούνιο στην Αθήνα ως καλεσμένος στο SNF Nostos 2023.

«Μεταξύ 2014 και 2018, οι αυτοκτονίες παιδιών και νέων 10-24 ετών στις Ηνωμένες Πολιτείες αυξήθηκαν από 4.600 σε 6.600 –αυτό είναι μία αύξηση 57%», λέει ο Κόπλεβιτς στο iMEdD. Ρωτήσαμε τον καθηγητή αν τα παιδιά και οι νέοι στις ΗΠΑ έχουν σήμερα πρόσβαση στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. «Το νούμερο ένα παραμένει το στίγμα και η κακή πληροφόρηση. Έπειτα, υπάρχει το πρόβλημα των χρημάτων που καλύπτει η ασφάλιση και, τέλος, είναι ο αριθμός των επαγγελματιών ψυχικής υγείας, είτε είναι παιδοψυχίατροι είτε ακόμη και παιδίατροι, οι οποίοι κατανοούν ότι η θεραπεία πρέπει να βασίζεται σε επιστημονικά δεδομένα».

Χιλιάδες μίλια μακριά, στην Ελλάδα, οι αριθμοί λένε επίσης την αλήθεια. Τον περασμένο χειμώνα, 40 σχολεία τεσσάρων μεγάλων πόλεων –της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, της Αλεξανδρούπολης και των Ιωαννίνων– ήρθαν κοντά με έναν ασυνήθιστο τρόπο. Επιστήμονες της Πρωτοβουλίας για την Ψυχική Υγεία Παιδιών και Εφήβων (CAMHI), μίας σύμπραξης μεταξύ του Child Mind Institute και ενός δικτύου Ελλήνων επαγγελματιών ψυχικής υγείας στον δημόσιο τομέα, στο πλαίσιο της Διεθνούς Πρωτοβουλίας για την Υγεία του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ), συντόνισαν συμβουλευτικές ομάδες εφήβων και εκπαιδευτικών.

«Στις δράσεις διαλόγου συμμετείχαν πολλά παιδιά, εκ των οποίων τα 1.166 απάντησαν στα ερωτηματολόγια της δράσης για την ψυχική υγεία. Από αυτά αντλούμε πολύτιμα ευρήματα», εξηγεί στο iMEdD o Γιώργος Μόσχος, Συνήγορος του Παιδιού επί 15 χρόνια στην Ελλάδα και σήμερα Διευθυντής του Προγράμματος Νεανικής Συμμετοχής της Πρωτοβουλίας για την Ψυχική Υγεία Παιδιών και Εφήβων.

«Αρχικά, το 65% των εφήβων λέει ότι ο τρόπος που λειτουργεί σήμερα το σχολείο συμβάλλει στην αύξηση του άγχους και του στρες των μαθητών. Ένας στους δύο εφήβους απαντά ότι δεν γνωρίζει πού πρέπει να απευθυνθεί για θέματα ψυχικής υγείας. Το 46,8% λέει ότι δεν νιώθει άνετα να το συζητήσει με τους εκπαιδευτικούς. Και τέλος, ένας στους πέντε γνωρίζει άλλους εφήβους που απομονώνονται ή έχουν αυτοτραυματιστεί».

Το στίγμα και η πρόσβαση

Ο Γιώργος Μόσχος επισημαίνει δύο κρίσιμα ζητήματα. Σε πολλούς δήμους ανά τη χώρα λειτουργούν κέντρα ψυχικής υγείας, όμως οι νέοι είτε δεν το ξέρουν είτε δεν απευθύνονται εύκολα σε αυτά. Επί των δικών του ημερών στον Συνήγορο του Παιδιού, είχε επιτευχθεί αυτό να γίνεται χωρίς να το γνωρίζουν απαραίτητα οι γονείς των παιδιών. «Οι μαθητές ζητούν, σε ποσοστό 80%, από το σχολείο να κάνει δράσεις προς αυτήν την κατεύθυνση και έχουν γίνει κάποια βήματα. Σήμερα τα ελληνικά σχολεία επισκέπτονται ψυχολόγοι. Όμως, για να απευθυνθεί ένας μαθητής στον ψυχολόγο του σχολείου, απαιτείται να το γνωρίζουν κάθε φορά οι γονείς του, κάτι που λειτουργεί ανασταλτικά», λέει ο Γιώργος Μόσχος. «Δεν περνούν όλα από τους γονείς».

Η Ασπασία Σερντάρη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Παιδοψυχιατρικής στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και, μεταξύ άλλων, μέλος της Πρωτοβουλίας για την Ψυχική Υγεία Παιδιών και Εφήβων του ΙΣΝ, εξηγεί στο iMEdD ότι, τα τελευταία χρόνια, τα παιδιά, είτε άμεσα είτε έμμεσα, ήρθαν αντιμέτωπα με τις επιπτώσεις της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, το μεταναστευτικό, τον πόλεμο, την κλιματική αλλαγή και άλλα στρεσογόνα γεγονότα. «Επομένως, υπήρχε ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον, αλλά και πρακτική ανάγκη, για μια μελέτη αναφορικά με τις προτεραιότητες που αφορούν την ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων στην Ελλάδα», λέει η Ασπασία Σερντάρη.

Ο στόχος της μελέτης είναι η δημιουργία ενός κοινοτικού χάρτη με επικαιροποιημένα δεδομένα για τη χώρα μας, στον οποίο θα αποτυπώνεται η υφιστάμενη κατάσταση των υπηρεσιών και οι παράγοντες που διευκολύνουν ή παρεμποδίζουν την παροχή φροντίδας, όπως εξηγεί η ίδια. Στην πρώτη φάση της έρευνας (2022-2023) συμμετείχαν 1.756 γονείς και φροντιστές, 1.201 παιδιά και έφηβοι, 404 δάσκαλοι και 475 επαγγελματίες υγείας, οι οποίοι είτε απάντησαν σε ερωτηματολόγια είτε πήραν μέρος σε 14 ομάδες εστίασης (focus groups). Εστίασαν σε ζητήματα, όπως το στίγμα και τα εμπόδια για την πρόσβαση σε υπηρεσίες, και τα προκαταρκτικά αποτελέσματα της μελέτης ήταν αποκαλυπτικά: οι πιο συχνές καταστάσεις ψυχικής υγείας μεταξύ των νέων είναι η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής/υπερδραστηριότητας, το άγχος, η διαταρακτική συμπεριφορά, η κατάθλιψη και ο εκφοβισμός. Η συντριπτική πλειονότητα των εκπαιδευτικών επισημαίνουν πως στερούνται κατάρτισης και υποστήριξης που θα τους βοηθούσε να εντοπίζουν και να διαχειρίζονται προβλήματα ψυχικής υγείας των μαθητών τους στο σχολικό πλαίσιο. Οι γονείς συμφωνούν ότι το στίγμα αποτελεί εμπόδιο στην ελληνική κοινωνία, αλλά δεν αναγνωρίζουν τη δική τους στιγματιστική στάση σε θέματα ψυχικής υγείας. Τέλος, ένας στους πέντε επαγγελματίες υγείας που συμμετείχαν στην έρευνα είπε ότι η αξιολόγηση περιστατικών ύποπτων για παιδική κακοποίηση και παραμέληση είναι μια καθημερινή πρακτική.

Το 95% των περιστατικών στην Ελλάδα μπορεί να κωδικοποιηθεί σε τρία βασικά πράγματα: αγχώδεις διαταραχές, καταθλιπτικές διαταραχές και διαταραχές συμπεριφοράς.

Τζιοβάνι Σάλουμ

«Η έγκαιρη ανίχνευση των προβλημάτων και η πρώιμη παρέμβαση για την αντιμετώπισή τους θα μπορούσε να οδηγήσει σε παιδιά με ομαλή ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη και λιγότερο συχνές ψυχικές διαταραχές. Στην πράξη, τα εμπόδια που πρέπει να ξεπεραστούν είναι αρκετά», λέει η Ασπασία Σερντάρη. «Το στίγμα της ψυχικής ασθένειας και η προσβασιμότητα στις υπηρεσίες είναι αναμφίβολα παράμετροι που οφείλουμε να λάβουμε υπόψη στον σχεδιασμό των παρεμβάσεων και της κοινωνικής πολιτικής», σημειώνει η ίδια.

Ο Τζιοβάνι Σάλουμ, Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής στο Universidade Federal do Rio Grande do Sul της Βραζιλίας και διευθυντής προγράμματος της Πρωτοβουλίας για την Ψυχική Υγεία Παιδιών και Εφήβων, βρέθηκε επίσης στην Αθήνα για το SNF Nostos Conference 2023. Ο ίδιος είναι ο συντονιστής της μελέτης για την κατάσταση των υπηρεσιών υγείας και την πρόσβαση των νέων σε αυτές. «Περίπου το ένα τρίτο της επιβάρυνσης των ασθενειών στην Ελλάδα οφείλεται στις ψυχικές διαταραχές των παιδιών. Το 95% των περιστατικών μπορεί να κωδικοποιηθεί σε τρία βασικά πράγματα: αγχώδεις διαταραχές, καταθλιπτικές διαταραχές και διαταραχές συμπεριφοράς», λέει στο iMEdD.

Δεν είναι ο πρώτος που επισημαίνει το ζήτημα της πρόσβασης των νέων σε υπηρεσίες και επαγγελματίες ψυχικής υγείας. «Εξαρτάται από την περιοχή και το μέρος όπου ζουν οι άνθρωποι. Υπάρχουν περιοχές με πολύ περιορισμένη πρόσβαση και άλλες όπου τα πράγματα είναι λίγο καλύτερα», σημειώνει ο ίδιος. «Ο δημόσιος τομέας χρειάζεται περισσότερη χρηματοδότηση, περισσότερες επενδύσεις, για να μπορέσει να καλύψει τις ανάγκες σε κάθε πόλη. Όμως, λυπάμαι, αλλά οι ίδιοι οι γιατροί και οι γονείς πρέπει να εκπαιδευτούν».

Ο Σάλουμ μιλά για το στίγμα –αυτό που είδε στην πράξη ο Μόσχος στα παιδιά των σχολείων των τεσσάρων ελληνικών πόλεων που δεν πήγαιναν εύκολα στον ψυχολόγο. «Πολλές φορές, οι άνθρωποι δεν ζητούν βοήθεια, επειδή ντρέπονται να το κάνουν. Αυτό παραμένει ένα τεράστιο ταμπού. Δεν αναζητούν βοήθεια για θέματα ψυχικής υγείας, γιατί δεν πιστεύουν ότι αυτό είναι κάτι που μπορεί να λειτουργήσει», λέει ο Σάλουμ.

Νωρίτερα το ίδιο πρωινό, στο SNF Nostos Conference 2023, επαγγελματίες ψυχικής υγείας από τέσσερις ελληνικές πόλεις συμμετείχαν σε ένα ενδιαφέρον πάνελ. Η Λίλιαν Αθανασοπούλου, ψυχίατρος παιδιών και εφήβων στο Νοσοκομείο Παπανικολάου της Θεσσαλονίκης, έκανε γνωστά δύο στατιστικά στοιχεία: τέσσερις στους δέκα γονείς γνωρίζουν ότι το παιδί τους χρειάζεται τη βοήθεια των ειδικών, αλλά μόλις ένα στα δέκα παιδιά βρίσκει τον δρόμο προς κάποια υπηρεσία ψυχικής υγείας.

Το κλειδί στο θέμα της πρόσβασης είναι η δομή του συστήματος υγείας σε κάθε χώρα, επομένως και στην Ελλάδα, εξηγεί στο iMEdD η Σάβι Μπραρ, υπεύθυνη στατιστικής ανάλυσης της UNICEF, με έδρα τη Νέα Υόρκη. «Πολλές φορές οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας είναι επικεντρωμένες στην τριτοβάθμια περίθαλψη. Και έτσι, προσπαθούμε να βρούμε έναν τρόπο για την ενσωμάτωση της φροντίδας ψυχικής υγείας στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, ώστε να είναι πιο προσιτή σε όσους τη χρειάζονται», σημειώνει στο περιθώριο του συνεδρίου.

Η δομή των εθνικών συστημάτων υγείας είναι τέτοια, ώστε τα στατιστικά στοιχεία να μην φτάνουν πάντα ολοκληρωμένα –ακόμη και στη UNICEF. «Δεν γνωρίζουμε, πραγματικά, πολλά για την ψυχική υγεία των εφήβων. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι το άγχος και η κατάθλιψη ευθύνονται για το 40% έως 50% όλων των ψυχικών διαταραχών», σημειώνει η Σάβι Μπραρ. Τα πράγματα είναι περισσότερο θολά για την Ελλάδα. «Δεν έχουμε επαρκή στατιστικά στοιχεία», παραδέχεται στο iMEdD η υπεύθυνη της UNICEF.

Η τεχνητή νοημοσύνη

Η μεγάλη συζήτηση για την ψυχική υγεία των νέων και την πρόσβαση στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας επιστρέφει σχεδόν πάντα σε μία φράση: την εξέλιξη της τεχνολογίας. Το debate, εκ των πραγμάτων, φαίνεται ότι πηγαίνει πολύ παρακάτω από τον προβληματισμό που είχε θέσει στην αρχή του συνεδρίου ο ψυχίατρος Κόπλεβιτς για τη χρήση των έξυπνων κινητών από τα παιδιά και τους εφήβους.

Η Μισέλ Μίλερ είναι Διευθύντρια Προγραμμάτων Ψυχικής Υγείας στο National Children’s Alliance (NCA), οργανισμού με έδρα την Ουάσιγκτον. «Τα παιδιά βιώνουν συμπτώματα σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό μετά την πανδημία», εξηγεί η Μίλερ. «Φυσικά έχουμε τον διαδικτυακό εκφοβισμό, είναι ένα τεράστιο ζήτημα. Νομίζω ότι αυτό είναι επίσης ένα παγκόσμιο πρόβλημα. Και τότε, απλώς η πρόσβαση των παιδιών σε πληροφορίες στο Διαδίκτυο δεν είναι πάντα χρήσιμη. Σίγουρα η τεχνολογία μπορεί να επηρεάσει ορισμένες από αυτές τις συμπεριφορές που σχετίζονται με την ψυχική υγεία».

Η ομιλία της Σελίνα ντε Σόλα στο SNF Nostos Conference 2023 είχε έναν προβοκατόρικο τίτλο: «Είπα στο ChatGPT ότι νιώθω μοναξιά». Η ντε Σόλα, με καταγωγή από το Ελ Σαλβαδόρ, είναι συνιδρύτρια και Πρόεδρος του Glasswing International, οργανισμού που έχει ως αποστολή τον εντοπισμό των βαθύτερων αιτιών και των συνεπειών της φτώχειας και της βίας σε 12 διαφορετικές χώρες, μέσα από πρωτοβουλίες για την εκπαίδευση και την ψυχική υγεία. Αλήθεια, τι απάντησε το ChatGPT στο μήνυμά της για τη μοναξιά;

«Δεν γνωρίζετε τι σκεφτόμουν για αυτήν την ερώτηση», λέει στο iMEdD η ντε Σόλα. «Πιστεύω, λοιπόν, ότι οι μηχανές μπορούν να λειτουργήσουν συμπληρωματικά στον τομέα της ψυχικής υγείας, αλλά δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τη σύνδεση και τη φροντίδα που μπορεί να προσφέρει ένας άνθρωπος. Και η επιστήμη μάς έχει δείξει επίσης ότι αυτή η σύνδεση μέσω της φροντίδας είναι πραγματικά βασική για να μας επιτρέψει να θεραπεύσουμε και να αντιμετωπίσουμε ή να διαχειριστούμε τις αντιξοότητες», σημειώνει η ίδια. «Έτσι, ο τρόπος με τον οποίο βλέπω την τεχνολογία και την τεχνητή νοημοσύνη είναι ως ένα συμπλήρωμα στην ενίσχυση της ικανότητάς μας να αντιμετωπίζουμε καλύτερα τις προκλήσεις της ψυχικής υγείας, αλλά όχι να τις αντικαθιστούμε».

Νωρίτερα σε μια αποστροφή της ομιλίας της, η Σελίνα ντε Σόλα είχε πει το εξής: «Ξέρετε, ζούμε ακόμα σε έναν κόσμο όπου υπάρχουν πολλοί άνθρωποι χωρίς πρόσβαση στο Διαδίκτυο, χωρίς πρόσβαση στην τεχνολογία. Όμως, σχεδόν όλοι έχουν πρόσβαση σε έναν άλλο άνθρωπο που μπορεί να γίνει το στήριγμα για την ψυχική υγεία με κάποιο τρόπο. Γιατί, στο τέλος της ημέρας, ο πιο πολύτιμος πόρος είμαστε ο ένας για τον άλλον». Λέει το ίδιο στο iMEdD και συμπληρώνει: «Ας σκεφτούμε πώς μπορούμε να έχουμε την τεχνολογία ως συμπλήρωμα σε αυτό».

Οι μηχανές μπορούν να λειτουργήσουν συμπληρωματικά στον τομέα της ψυχικής υγείας, αλλά δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τη σύνδεση και τη φροντίδα που μπορεί να προσφέρει ένας άνθρωπος.

Σελίνα ντε Σόλα

Η Έφη Βαγενά είναι Καθηγήτρια Βιοηθικής στο Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης. Βρέθηκε επίσης στην Αθήνα τον περασμένο Ιούνιο ως καλεσμένη του SNF Nostos 2023. To ερώτημα του πάνελ στο οποίο συμμετείχε ήταν εάν μπορούν τα chatbot και η τηλεϊατρική να βελτιώσουν με ασφάλεια την πρόσβαση στην περίθαλψη. Όλοι συμφώνησαν ότι σαφώς υπάρχουν ευκαιρίες, όμως, την ίδια στιγμή, ανακύπτουν ορισμένα ζητήματα σε θέματα ασφάλειας, ιδιωτικότητας και αποτελεσματικότητας.

«Χρειάζονται διευκρινίσεις για τον βαθμό στον οποίο τέτοιες εφαρμογές έχουν δοκιμαστεί και θεωρούνται αποτελεσματικές», είπε στο iMEdD η Έφη Βαγενά λίγες ημέρες αργότερα, έχοντας επιστρέψει στην Ελβετία. «Είναι όπως τα φάρμακα», εξήγησε, αναφερόμενη στη μακρά διαδικασία που απαιτείται, από την παραγωγή ενός φαρμάκου έως την κυκλοφορία του στην αγορά, κατά τη διάρκεια της οποίας συλλέγονται δεδομένα και γίνεται αξιολόγηση από ανεξάρτητους φορείς.

«Υπάρχει ένα μεγάλο φάσμα που άπτεται της ψυχικής υγείας –από εφαρμογές ευεξίας και διαλογισμού έως chatbot, στα οποία μπορείς να πεις ότι έχεις συμπτώματα κατάθλιψης. Σκεφτείτε, επίσης, τις εφαρμογές τύπου “Replika: My AI Friend”, στις οποίες φτιάχνεις ένα άβαταρ και δημιουργείς μια “σχέση” με τη μηχανή. Όλα τα παραπάνω είναι ιδιαίτερα δημοφιλή στους νέους, επομένως η πρόσβασή τους είναι πολύ εύκολη. Υπάρχει, όμως, πάντα ένα σημείο τριβής μεταξύ της ψηφιακής τεχνολογίας και της ψυχικής υγείας», σημειώνει η Βαγενά. Το ερώτημα που προκύπτει είναι ποια από όλα αυτά τα προϊόντα τεχνολογίας έχουν μελετηθεί και ποιοι έχουν κάνει τη μελέτη.

Η προβληματική δεν είναι καινούρια στη Δυτική Ευρώπη. Στο περίφημο βρετανικό Εθνικό Σύστημα Υγείας (NHS) έχει προβλεφθεί η δημιουργία μιας ψηφιακής βιβλιοθήκης, στην οποία εγγράφονται μόνο οι εφαρμογές που έχουν εξεταστεί και εγκριθεί από υπηρεσίες του ίδιου συστήματος. Η Γερμανία έχει προχωρήσει ένα βήμα παραπέρα. Οι πολίτες μπορούν να χρησιμοποιούν μόνο εγκεκριμένες εφαρμογές, διαφορετικά δεν καλύπτεται το κόστος από την ασφάλεια.

«Σημαντικά ζητήματα είναι τα προσωπικά δεδομένα και η λογοδοσία», σημειώνει η Έφη Βαγενά από το Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης. «Πρόκειται για προϊόντα υγείας, επομένως γνωστοποιούνται προσωπικά ιατρικά δεδομένα. Πού εγγράφονται αυτά και ποιοι μπορούν να τα επεξεργαστούν;» θέτει η ίδια το ερώτημα.

«Εντέλει, είναι όλο αυτό μια μακρά διαδρομή από τον Φρόιντ έως το ChatGPT;», ρωτήσαμε. «Ας μη δαιμονοποιούμε την τεχνολογία και, επομένως, την άμεση πρόσβαση που έχουν οι νέοι σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας, ακόμα και από την οθόνη των κινητών τους», σημειώνει η Έφη Βαγενά. «Αυτό που χρειάζεται είναι κανόνες και λογοδοσία».