Το πρωτότυπο άρθρο δημοσιεύθηκε από το Reuters Institute for the Study of Journalism, στις 8/12/2023 και αναδημοσιεύθηκε από το iMEdD κατόπιν άδειας. Η αναδημοσίευσή του απαιτεί άδεια από τον εκδότη.
«Αυτός ο πόλεμος υπογράμμισε την ανάγκη να αναπτύξουν οι αίθουσες σύνταξης τέτοιου είδους δεξιότητες» λέει η Nadine Ajaka της Washington Post
Οι ειδησεογραφικοί οργανισμοί δυσκολεύονται πολύ να καλύψουν με αξιοπιστία τον πόλεμο ανάμεσα στο Ισραήλ και στη Γάζα. Η σύγκρουση παρουσιάζει πολλές προκλήσεις. Οι ξένοι δημοσιογράφοι δεν επιτρέπεται να κάνουν ρεπορτάζ στο πεδίο. Οι θάνατοι δημοσιογράφων από τη στρατιωτική εκστρατεία του Ισραήλ ανέρχονται σε αριθμό ρεκόρ. Λανθασμένες πληροφορίες αναρτώνται συνεχώς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης από δημόσιους λειτουργούς και κομματικές πηγές, και διαχέονται στον δημόσιο διάλογο.
Μέσα σε αυτό το δύσκολο περιβάλλον, ορισμένα έγκριτα ειδησεογραφικά πρακτορεία έχουν κάνει μερικά σοβαρά λάθη. Το πιο χαρακτηριστικό ήταν η έκρηξη στον χώρο στάθμευσης του αραβικού νοσοκομείου Αλ-Αχλί στην πόλη της Γάζας στις 18 Οκτωβρίου.
Πολλοί διεθνείς ειδησεογραφικοί οργανισμοί δημοσίευσαν αρχικά την εκδοχή του υπουργείου Υγείας υπό την ηγεσία της Χαμάς ότι η έκρηξη προκλήθηκε από ισραηλινό χτύπημα. Καθώς νέες φωτογραφίες από το σημείο αμφισβήτησαν αυτήν την εκδοχή, κατέστη τελικά αδύνατο να είναι κανείς βέβαιος για τα αίτια της έκρηξης.
Ως αποτέλεσμα, τα μέσα ενημέρωσης εξέδωσαν μια σειρά από διορθώσεις. Οι New York Times δημοσίευσαν μάλιστα μια μακροσκελή σημείωση που έλεγε ότι το ρεπορτάζ τους «έδωσε στους αναγνώστες λανθασμένη εντύπωση σχετικά με το τι γνωρίζουμε και πόσο αξιόπιστη ήταν η πληροφορία».
Πώς μπορούν οι δημοσιογράφοι να αποφύγουν αυτές τις παγίδες; Μια πιθανή απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι η χρήση τεχνικών έρευνας ανοικτού κώδικα, που συχνά αναφέρονται ως δημοσιογραφία ανοικτού κώδικα ή OSINT.
Ενώ οι τεχνικές αυτές χρησιμοποιούνται στη δημοσιογραφία εδώ και αρκετό καιρό, έχουν τραβήξει ακόμη περισσότερο την προσοχή τα τελευταία χρόνια, για τον ρόλο τους στην κάλυψη των πολέμων στη Συρία, στην Υεμένη, στην Ουκρανία και στη Γάζα. Αίθουσες σύνταξης, όπως οι New York Times, η Washington Post, ο Guardian και το BBC, έχουν πρόσφατα επεκτείνει τις ομάδες οπτικών ερευνών τους. Σε αυτό το άρθρο, συνομίλησα με τρεις διακεκριμένες δημοσιογράφους OSINT για τον τρόπο με τον οποίο καλύπτουν δύσκολα θέματα και για τις προκλήσεις που προκύπτουν από αυτό το ισχυρό εργαλείο.
Δημοσιογραφία OSINT: γιατί τώρα;
Ο όρος «δημοσιογραφία ανοικτού κώδικα» αναφέρεται στην πραγματοποίηση έρευνας με τη χρήση ανοιχτών δεδομένων. Αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν από αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μέχρι δορυφορικές εικόνες. «Βασιζόμαστε σε πηγές δεδομένων που βρίσκουμε μέσω του διαδικτύου, μέσω κάποιων ψηφιακών μέσων», λέει η Kolina Koltai, ανώτερη ερευνήτρια και εκπαιδεύτρια στο Bellingcat, ένα δίκτυο που ιδρύθηκε από τον Eliot Higgins και πρωτοστάτησε στη δημοσιογραφία OSINT σε έρευνες όπως αυτές για την κατάρριψη της πτήσης MH17 της Malaysia Airlines ή των δηλητηριάσεων στο Σάλσμπερι.
Η εξάπλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των φωτογραφικών μηχανών των smartphone με σύνδεση υψηλής ταχύτητας στο διαδίκτυο ήταν καθοριστική για την ανάπτυξη των ερευνών ανοικτού κώδικα, λέει η Manisha Ganguly, ερευνητική ανταποκρίτρια του Guardian και ειδική στον τομέα αυτό. Αυτοί οι παράγοντες δημιούργησαν ένα περιβάλλον όπου είναι ευκολότερο να καταγραφεί οποιοδήποτε γεγονός μέσω του ψηφιακού του ίχνους.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η δημοσιογραφία OSINT είναι τόσο πολύτιμη στις εμπόλεμες ζώνες. «Αυτού του είδους τα οπτικά στοιχεία ή οι απεικονίσεις δημιουργούν νέους τρόπους εγκληματολογικής ανάλυσης της πραγματικότητας που μεταφέρουν οι πολίτες και μας επιτρέπουν να επιβεβαιώσουμε τις φρικαλεότητες που βιώνουν από πρώτο χέρι» λέει η Ganguly. «Ταυτόχρονα, μας επιτρέπει να ελέγχουμε τους ισχυρισμούς των κρατικών φορέων που εμπλέκονται σε συγκρούσεις».
Η Koltai του Bellingcat, η οποία είναι επίσης ειδικός σε θέματα εσφαλμένης πληροφόρησης, μας λέει ότι ο ανοιχτός κώδικας είναι ιδιαίτερα σημαντικός σε περιόδους συγκρούσεων, καθώς υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα και συνεχής ροή έκτακτων ειδήσεων. «Είναι το κατάλληλο περιβάλλον για να ευδοκιμήσει η εσφαλμένη πληροφόρηση και η παραπληροφόρηση», λέει. «Προσπαθούμε να καλύψουμε αυτό που ονομάζεται κενό δεδομένων, οπότε υπάρχουν πολλά πράγματα που δεν γνωρίζουμε και η εσφαλμένη πληροφόρηση συμπληρώνει πολύ εύκολα αυτά τα κενά».
Γεωεντοπισμός επιθέσεων της Χαμάς εναντίον ισραηλινών πολιτών
Το Bellingcat ανέλυσε υλικό από τις τοποθεσίες δύο επιθέσεων σε κιμπούτζιμ –μία στο Κερέμ Σαλόμ και μία στο Σούφα– που βιντεοσκοπήθηκε από μαχητές για να επαληθεύσει τα πλάνα και τις λεπτομέρειες της επίθεσης.
Δημοσιογραφία OSINT στη Γάζα
Από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος στις αρχές Οκτωβρίου, οι ομάδες ερευνών ανοιχτού κώδικα εργάζονται σκληρά. Το Bellingcat ανέλυσε υλικό από τις τοποθεσίες δύο επιθέσεων σε κιμπούτς στο Ισραήλ χρησιμοποιώντας γεωεντοπισμό για να ανακαλύψει τι συνέβη. Ομοίως, η ομάδα Visual Forensics της Washington Post χρησιμοποίησε βίντεο, φωτογραφίες και δορυφορικές εικόνες για να χαρτογραφήσει ορισμένα από τα σημεία όπου οι Ισραηλινές Αμυντικές Δυνάμεις έχουν προσχωρήσει στο εσωτερικό της Γάζας.
Πολλές ομάδες αναζήτησαν επίσης απαντήσεις για το τι πραγματικά συνέβη στον χώρο στάθμευσης του νοσοκομείου Αλ-Αχλί, αλλά σε αυτήν την περίπτωση τα στοιχεία που παρουσίασαν ήταν ασαφή.
Μία από αυτές τις ομάδες που εξέτασαν την έκρηξη ήταν η ομάδα Visual Forensics της Washington Post. Η διευθύντρια παραγωγής Nadine Ajaka εξηγεί ότι λόγω της απουσίας θραυσμάτων όπλων, καμία ομάδα δεν είναι σε θέση να πει κάτι οριστικό.
«Αφιερώσαμε χρόνο στο θέμα, αξιολογώντας πολύ προσεκτικά το οπτικό υλικό που υπήρχε διαθέσιμο, συγκεντρώνοντάς το και μιλώντας με διάφορους ειδικούς σε διάφορους τομείς για να δούμε αν θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε καλύτερα τι συνέβη», λέει η ίδια. «Τα αποδεικτικά στοιχεία ήταν πάντοτε έμμεσα, είτε προέρχονται από εμάς, είτε από οποιοδήποτε άλλο μέσο, εφόσον δεν υπήρχε κάποιο ουσιαστικό πειστήριο. Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι “ίσως πρόκειται για κάτι τέτοιο ή πιθανόν μοιάζει κάπως έτσι”, αλλά δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα τι χτύπησε το νοσοκομείο».
Ενώ οι τεχνικές ανοικτού κώδικα μπορούν να καλύψουν κενά στη δημοσιογραφία, το κλειδί, ωστόσο, δεν είναι να βασιστεί κανείς μόνο σε οπτικά δεδομένα για την εξαγωγή συμπερασμάτων, αλλά να συνδυάσει τις έρευνες ανοικτού κώδικα με παραδοσιακές τεχνικές δημοσιογραφίας, όπως οι μαρτυρίες ή το επιτόπιο ρεπορτάζ. Όμως, το επιτόπιο ρεπορτάζ είναι ιδιαίτερα δύσκολο και επικίνδυνο σε αυτήν τη σύγκρουση, καθώς Παλαιστίνιοι δημοσιογράφοι σκοτώνονται, η πρόσβαση στο διαδίκτυο και το ηλεκτρικό ρεύμα είναι διακοπτόμενη και το Ισραήλ δεν επιτρέπει την είσοδο ξένων δημοσιογράφων στη Λωρίδα της Γάζας.
Η Ajaka τονίζει ότι η ομάδα της δεν λειτουργεί στο κενό. Συνεργάζεται στενά με άλλα τμήματα στην αίθουσα σύνταξης και με μια πληθώρα άλλων πηγών και ειδικών ανάλογα με το θέμα, συμπεριλαμβανομένων συμβούλων εθνικής ασφάλειας, ειδικών σε θέματα ρουκετών και πυραύλων και ακαδημαϊκών ερευνητών, μεταξύ πολλών άλλων. «Υπάρχει πάντα κάποιο είδος αλληλεπίδρασης μεταξύ του ρεπορτάζ ανοικτού κώδικα και του πιο παραδοσιακού ρεπορτάζ με βάση τις πηγές, που επηρεάζει τα θέματα που καλύπτουμε» λέει.
Στον Guardian, η Ganguly, η οποία έχει χρησιμοποιήσει την τεχνογνωσία της σε ρεπορτάζ για εγκλήματα πολέμου και για να θέσει τους δράστες προ των ευθυνών τους, λέει ότι είναι σημαντικό να αναλύεις εγκληματολογικά τις μαρτυρίες, να συνεργάζεσαι με δημοσιογράφους στο πεδίο και να εξετάζεις οπτικοακουστικά στοιχεία, όταν καλύπτεις πολεμικά γεγονότα· όπως και να διασφαλίζεις ότι τα συμπεράσματα που παρουσιάζεις είναι σωστά «πέρα από κάθε λογική αμφιβολία».
Για την Koltai, η σύνδεση με την παραδοσιακή δημοσιογραφία είναι ιδιαίτερα σημαντική σε καιρό πολέμου, καθώς επιτρέπει στους δημοσιογράφους να επαληθεύουν τα όσα ισχυρίζονται οι αντιμαχόμενες πλευρές. «Ο ανοικτός πηγαίος κώδικας βοηθά στη συγκέντρωση πρόσθετων στοιχείων που προσδίδουν σαφήνεια σε στιγμές που δεν ξέρουμε ποια πλευρά να εμπιστευτούμε. Μερικές φορές μας αναγκάζει να εξετάσουμε ακόμη και τις δικές μας προκαταλήψεις», λέει.
Μια πλημμυρίδα εσφαλμένης πληροφόρησης
Τις εβδομάδες μετά την επίθεση της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κατακλύστηκαν από εικόνες με απώλειες αμάχων στο Ισραήλ και στη Γάζα. Είδαμε όμως και μια επέλαση ψεύτικων εικόνων είτε από προηγούμενες συγκρούσεις είτε από εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης.
«Είδαμε πλήθος υλικού που ανακυκλώθηκε και επαναχρησιμοποιήθηκε, από άλλες συγκρούσεις που δεν σχετίζονται καν με το Ισραήλ και τη Γάζα, να γίνεται viral τις τελευταίες εβδομάδες», λέει η Koltai του Bellingcat.
Αυτές οι εικόνες και τα βίντεο ποικίλλουν, από ισχυρισμούς για μαζικές φιλο-παλαιστινιακές πορείες στο Ισραήλ που ζητούν κατάπαυση του πυρός και ισραηλινές δυνάμεις που πυροβολούν μέσα στο νοσοκομείο Αλ-Σίφα της Γάζας, μέχρι σήραγγες της Χαμάς που αποκαλύπτονται στη Γάζα, και ισχυρισμούς ότι οι απώλειες Παλαιστινίων αμάχων είναι ψεύτικες και τα θύματα εκπαιδευμένοι ηθοποιοί. Πολλοί από αυτούς τους ισχυρισμούς έχουν διαδοθεί στο Χ από συνδρομητικούς λογαριασμούς, ακόμη και από αξιωματούχους της ισραηλινής κυβέρνησης και τον επίσημο λογαριασμό του Ισραήλ.
«Το ιδιαίτερα εξωφρενικό είναι ότι υπάρχουν ήδη τόσες πολλές εικόνες που είναι πραγματικές και αυθεντικές από το Ισραήλ και τη Γάζα και δείχνουν αληθινά φρικτά πράγματα που συμβαίνουν, ώστε δεν χρειάζεται να χρησιμοποιήσεις περιεχόμενο από άλλα μέρη για να περάσεις το οποιοδήποτε μήνυμα», λέει η Koltai.
Η Ajaka και η ομάδα της στη Washington Post παρατήρησαν επίσης μια αύξηση της παραπληροφόρησης, την οποία η ίδια αποδίδει στη φύση της σύγκρουσης καθώς και στην τεράστια ποσότητα οπτικού υλικού που υπάρχει διαθέσιμο για επαναχρησιμοποίηση.
«Υπάρχουν πολλά άλλα οπτικά στοιχεία που μπορούμε να αξιοποιήσουμε», εξηγεί. «Αυτό λέει επίσης κάτι για την προθυμία των ανθρώπων να πιστέψουν αυτά που διαβάζουν ή βλέπουν λόγω προκαταλήψεων».
Αυτή η πλημμυρίδα παραπλανητικών εικόνων και παραπληροφόρησης δυσκολεύει τις εφημερίδες να ανταπεξέλθουν, ιδίως όταν δεν διαθέτουν ομάδες και δημοσιογράφους με δεξιότητες ανοικτού κώδικα.
«Οι περισσότεροι από τους κορυφαίους οργανισμούς στον κόσμο το αντιλήφθηκαν γρήγορα και προσέλαβαν δημοσιογράφους όπως εγώ, οι οποίοι επικεντρώνονται αποκλειστικά σε ερευνητικά ρεπορτάζ ανοικτού κώδικα», λέει η Ganguly του Guardian. «Όσοι δεν το κάνουν αυτό, μένουν πίσω, επειδή η ικανότητά τους να ελέγχουν τα γεγονότα εξαρτάται από [εξωτερικούς] ειδικούς».
Να και οι απατεώνες
Αυτή η έλλειψη ειδικών ανοιχτού κώδικα μπορεί να είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους αυτοανακηρυγμένοι ειδικοί OSINT που δεν συνδέονται με κάποιον φορέα έχουν εμφανιστεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τους τελευταίους δύο μήνες. Πολλοί δεν διαθέτουν τις επαγγελματικές δεξιότητες που έμαθαν δημοσιογράφοι όπως η Koltai και η Ganguly και παπαγαλίζουν μονομερείς απόψεις για τον τρέχοντα πόλεμο.
Η Ganguly λέει ότι αυτοί οι αυτοαποκαλούμενοι ειδικοί συχνά κάνουν λάθος στις πληροφορίες και ως αποτέλεσμα διαδίδουν εσφαλμένη πληροφόρηση.
Η ίδια αποδίδει την αύξησή τους σε δύο λόγους. Ο πρώτος είναι ότι οι νέοι κανόνες επαλήθευσης του Χ δυσκολεύουν την εξακρίβωση του ποιος είναι και ποιος δεν είναι ειδικός. Αξίζει να επισημανθεί ότι πολλοί από αυτούς τους ειδικούς με το μπλε σήμα κερδίζουν επίσης χρήματα από έσοδα και συνδρομές, και τα χρήματα που κερδίζουν βασίζονται στις αλληλεπιδράσεις. Όσο περισσότερες προβολές έχουν, τόσο περισσότερα χρήματα παίρνουν.
Ο δεύτερος λόγος είναι η φύση της παρούσας σύγκρουσης. «Καθώς η δημοσιογραφία OSINT έγινε mainstream, οι απατεώνες (ή όσοι δεν διαθέτουν δημοσιογραφική ή τεχνική εξειδίκευση) καταλαμβάνουν τον χώρο για να επωφεληθούν από αυτήν», λέει η Ganguly. «Σε πολλές περιπτώσεις, αναμασούν την κρατική προπαγάνδα για μία από τις πιο περίπλοκες και ευαίσθητες συγκρούσεις που θα μπορούσε να καλύψει κανείς. Οι περισσότεροι άνθρωποι που την καλύπτουν είναι λευκοί άνδρες του Παγκόσμιου Βορρά με ελάχιστη έως καθόλου κατανόηση του ιστορικού πλαισίου».
Ενώ η Ajaka δεν απορρίπτει την πιθανότητα κάποιο δραστήριο άτομο να μάθει πώς να κάνει αυτού του είδους τις έρευνες, προειδοποιεί να μην παίρνουμε τοις μετρητοίς όσα βλέπουμε στο διαδίκτυο.
«Πολλά από αυτά μπορεί να είναι κάπως πειστικά και επειδή πολλές αίθουσες σύνταξης δεν έχουν απαραίτητα αναπτύξει αυτήν την τεχνογνωσία, μπορεί να οδηγήσει σε ένα περιβάλλον όπου η εσφαλμένη πληροφόρηση ανθίζει, κάτι που είδαμε συχνά με τη συγκεκριμένη σύγκρουση», λέει.
Ψηφιακές δεξιότητες για την ψηφιακή εποχή
Οι μεγάλες αίθουσες σύνταξης έχουν την πολυτέλεια να ενισχύσουν τις ομάδες τους με ειδικούς στις έρευνες ανοικτού κώδικα. Αλλά τι γίνεται με τις μικρότερες αίθουσες σύνταξης; Πώς θα καταφέρουν να ανταπεξέλθουν; Αυτές οι δεξιότητες δεν είναι χρήσιμες μόνο για την επαλήθευση ισχυρισμών σε περίοδο πολέμου. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην κάλυψη πολλών άλλων θεμάτων.
Για παράδειγμα, ο Guardian χρησιμοποίησε έναν φάκελο που αποκαλύφθηκε στα αρχεία του Γραφείου Ινδίας, του κυβερνητικού τμήματος που ήταν υπεύθυνο για τη βρετανική διοίκηση της ινδικής υποηπείρου, για να περιγράψει λεπτομερώς την προέλευση πολλών από τα κοσμήματα του Στέμματος. Το Bellingcat χρησιμοποίησε δεδομένα εντοπισμού σκαφών ανοικτού κώδικα για να διερευνήσει τους ισχυρισμούς της κυβέρνησης της Ισημερινής Γουινέας ότι χρησιμοποιεί ένα πολυτελές γιοτ για στρατιωτικές επιχειρήσεις.
«Υπάρχουν ακόμα άνθρωποι οι οποίοι ασχολούνται με το παραδοσιακό ρεπορτάζ που εμφανίζονται στην πόρτα σας, σας μιλάνε και βγαίνουν στον δρόμο για να συλλέξουν πληροφορίες», λέει η Koltai. «Αλλά ιδιαίτερα όταν πρόκειται για γεγονότα που λαμβάνουν χώρα μακριά από τον τόπο όπου ζούμε, οι δημοσιογράφοι πρέπει να έχουν αυτές τις ψηφιακές δεξιότητες».
Το Bellingcat βρίσκεται στην πρώτη γραμμή όσον αφορά την εκπαίδευση των δημοσιογράφων σε αυτές τις δεξιότητες. Κάθε χρόνο διοργανώνει πολλά εργαστήρια που δίνουν στους δημοσιογράφους τη δυνατότητα να αρχίσουν να αποκτούν εμπειρία σε τεχνικές ανοιχτού κώδικα.
«Όλο και περισσότερο, λόγω της ψηφιακής φύσης της τεκμηρίωσης αυτών των συγκρούσεων, οι έρευνες ανοικτού κώδικα θα αποτελέσουν βασικό μέρος των τεχνικών άντλησης ειδήσεων για τους περισσότερους ειδησεογραφικούς οργανισμούς», λέει η Ganguly.
Το 2022, η ομάδα Visual Forensics της Washington Post διευρύνθηκε σημαντικά με την προσθήκη έξι νέων θέσεων. Η Ajaka, η οποία είναι επικεφαλής της παρούσας οκταμελούς ομάδας, λέει ότι αυτές οι τεχνικές ρεπορτάζ μπορούν επίσης να συμβάλουν στη διαφάνεια της κάλυψης, καθώς δείχνουν στους αναγνώστες τι ακριβώς είναι γνωστό (και τι δεν είναι γνωστό) και πώς διεξάγονται οι έρευνες.
«Αυτός ο πόλεμος ανέδειξε την ανάγκη να αναπτύξουν οι αίθουσες σύνταξης τέτοιου είδους δεξιότητες», λέει η Ajaka, «διότι, απλούστατα, υπάρχει περιορισμένη πρόσβαση στο πεδίο για το τι συμβαίνει και περιορισμένη πρόσβαση στις πηγές. Δεν νομίζω ότι οι τεχνικές ρεπορτάζ ανοικτού κώδικα θα πρέπει να αντικαταστήσουν τις παραδοσιακές τεχνικές ρεπορτάζ. Αλλά όταν μπορούν να τις συμπληρώσουν, τότε είναι που γίνεται η καλύτερη δουλειά».