Ουκρανική οικονομία: από πρωταγωνίστρια του παγκόσμιου εμπορίου σίτου και αερίου νέον – τώρα θύμα της ρωσικής εισβολής

Η οικονομία της Ουκρανίας συνεχίζει να λειτουργεί παρά τις επιθέσεις που δέχεται η χώρα από τον ρωσικό στρατό.

Πολλά εργοστάσια και επιχειρήσεις εξακολουθούν να λειτουργούν. Άλλοι κλάδοι, όπως αυτοί της πληροφορικής, δεν έχουν σταματήσει σχεδόν καθόλου, με τους εργαζόμενους να συνεχίζουν να εργάζονται από περιοχές εκτός της πρώτης γραμμής πυρός.

Ωστόσο, η Ουκρανία έχει μετατραπεί σε μεγάλο βαθμό σε οικονομία πολέμου. Για παράδειγμα, ένας κατασκευαστής γυναικείων υποδημάτων χρησιμοποιεί το ιταλικό δέρμα για να κατασκευάσει στρατιωτικές μπότες, τα ανατρεπόμενα φορτηγά μιας κατασκευαστικής εταιρείας μετατράπηκαν σε αντιαεροπορικούς εκτοξευτές και μια ομάδα παραγωγής χάλυβα και ορυχείων κατασκευάζει αντιαρματικά όπλα και τσιμεντένια καταφύγια. Πολλοί εργαζόμενοι πληροφορικής επίσης έχουν ενταχθεί στον στρατό χάκερ της Ουκρανίας με στόχο την υπεράσπιση των υποδομών από επιθέσεις στον κυβερνοχώρο ή την επίθεση κατά της Ρωσίας.

Ωστόσο, η οικονομική ζημιά είναι ολέθρια. Τις πρώτες ημέρες του πολέμου, η κεντρική τράπεζα της Ουκρανίας υπολόγισε ότι η συνολική παραγωγή μειώθηκε κατά το ήμισυ. Η κυβέρνηση εκτιμά ότι η Ρωσία έχει ήδη καταστρέψει περιουσιακά στοιχεία αξίας μεγαλύτερης από 500 δισεκατομμύρια δολάρια . Σημαντικές ζημιές σε αεροδρόμια, λιμάνια και γέφυρες έχουν σακατέψει τις υποδομές και την ικανότητα της χώρας να συναλλάσσεται με άλλες χώρες.

Πέρα από τη σημασία του ρόλου της στη σίτιση, την τροφοδοσία και τη στήριξη των πολιτών της, η Ουκρανία, χάρη στις εξαγωγές σίτου, καλαμποκιού και νέον, αποτελεί επίσης ζωτικό παράγοντα της παγκόσμιας οικονομίας. Ως καταγόμενος από την Ουκρανία και καθηγητής οικονομικών, θα ήθελα να δώσω ένα παράδειγμα για την ουκρανική οικονομία, για το πόσο έχει αλλάξει από τότε που ήταν σοβιετική δημοκρατία και τις συνέπειες του πολέμου της Ρωσίας.

Η οικονομία της Ουκρανίας καταρρέει

Η Ουκρανία κληρονόμησε μια «οικονομία διοίκησης» όταν έγινε ανεξάρτητο κράτος μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Σε μια οικονομία διοίκησης, όλες οι αποφάσεις που αφορούν την παραγωγή, τις επενδύσεις, τις τιμές και τα εισοδήματα καθορίζονται κεντρικά από μια κυβέρνηση.

Επιπλέον, πολλά από αυτά συνδέονταν με μια σοβιετική εμμονή με τη βαριά βιομηχανία και ένα ισχυρό στρατιωτικό βιομηχανικό σύμπλεγμα. Με άλλα λόγια, η οικονομία της Ουκρανίας ήταν ισχυρή στην εξόρυξη μεταλλευμάτων και την κατασκευή διηπειρωτικών βαλλιστικών πυραύλων, αλλά πιο αδύναμη στο να παράγει καταναλωτικά αγαθά ζωτικής σημασίας για μια σύγχρονη οικονομία.

Έτσι, λίγο μετά την ανεξαρτησία, η οικονομία κατέρρευσε. Το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν μειώθηκε σε ποσοστό μεγαλύτερο του 60% στις αρχές της δεκαετίας του 1990 και ο πληθωρισμός εκτινάχθηκε στα ύψη, πάνω από 10.000%. Για τους απλούς Ουκρανούς αυτή η κατάρρευση σήμαινε μαζική φτώχεια και κακουχίες: Περίπου το 50% των νοικοκυριών ζούσαν με λιγότερο από 5,50 δολάρια την ημέρα και το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε κατά πέντε χρόνια.

Αυτό οδήγησε στη μαζική ιδιωτικοποίηση κρατικών επιχειρήσεων τόσο των μικρών όσο ένα παντοπωλείο όσο και των μεγάλων όσο τα γιγαντιαία χαλυβουργεία – ακριβώς όπως στη Ρωσία. Αυτό δημιούργησε επίσης την τάξη που είναι γνωστή ως ολιγάρχες, η οποία αποτελείται από πρώην κομμουνιστικές ελίτ και άλλα πρόσωπα με διασυνδέσεις στην κυβέρνηση που πήραν τον έλεγχο μεγάλων εργοστασίων και άλλων βασικών παραγωγικών περιουσιακών στοιχείων με ελάχιστο ή καθόλου κόστος. Ορισμένες εκτιμήσεις δείχνουν ότι πάνω από το 50% του ΑΕΠ ελεγχόταν από ολιγάρχες.

Αν και οι ολιγάρχες αρχικά βοήθησαν τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις της Ουκρανίας να αποκαταστήσουν την παραγωγική τους ικανότητα, δίνοντας ώθηση στην οικονομία, άρχισαν γρήγορα να χρησιμοποιούν τις διασυνδέσεις τους για να καταπνίξουν τον ανταγωνισμό. Η διαφθορά ήταν ενδημική και η οικονομία αγωνίστηκε να αναπτυχθεί ή να διαφοροποιηθεί πέρα από την παραγωγή βασικών αγαθών και εξοπλισμού, όπως ο χάλυβας, το σιδηρομετάλλευμα και ο εξορυκτικός εξοπλισμός. Το 2006, για παράδειγμα, τα βασικά μέταλλα αντιπροσώπευαν το 43% των εξαγωγών, ακολουθούμενα από τα ορυκτά προϊόντα με 10% και τις χημικές ουσίες με 8,8%.

Η Ρωσία ήταν ο κορυφαίος εμπορικός εταίρος της Ουκρανίας, αγοράζοντας το 56% του συνόλου των εξαγωγών της, ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν με μεγάλη διαφορά δεύτερο με 3,4%.

Μόλις ελάχιστα μεγαλύτερη ήταν η ποικιλία στις πηγές εισαγωγών της Ουκρανίας. Τα αγαθά από τη Ρωσία αποτελούσαν το 16% των εισαγωγών της, στη δεύτερη θέση μετά το ποσοστό 23% της Αμερικής.

Η Ουκρανία στρέφεται προς τη Δύση

Η οικονομία της Ουκρανίας άρχισε να μεταβάλλεται ριζικά γύρω στο 2014, όταν η Ρωσία προσάρτησε την Κριμαία και υποκίνησε εξεγέρσεις στο ανατολικό τμήμα της χώρας.

Τα γεγονότα που οδήγησαν στην προσάρτηση πυροδοτήθηκαν σε μεγάλο βαθμό από την επιθυμία των Ουκρανών να δημιουργήσουν στενότερους οικονομικούς και πολιτικούς δεσμούς με την Ευρώπη και να θέσουν τέρμα στη διαφθορά. Μια συμφωνία που σφυρηλατήθηκε το 2013 για τη στενότερη ενσωμάτωση της Ουκρανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση εγκαταλείφθηκε απότομα λίγες ημέρες πριν από την υπογραφή της, και η κυβέρνηση σηματοδότησε ότι σχεδίαζε να ευθυγραμμιστεί στενότερα με τη Ρωσία. Ακολούθησαν μαζικές διαδηλώσεις, οι οποίες απομάκρυναν τελικά τον φιλορώσο πρόεδρο από την εξουσία σε αυτό που έγινε γνωστό ως Επανάσταση του Μαϊντάν.

Η Ρωσία αντέδρασε καταλαμβάνοντας την Κριμαία και υποστηρίζοντας τους αυτονομιστές στην περιοχή του Ντονμπάς.

Έκτοτε, το εμπόριο με τη Ρωσία έχει βυθιστεί καθώς η Ουκρανία ενίσχυσε τους δεσμούς της με άλλες χώρες, κυρίως με τις ευρωπαϊκές. Η κυβέρνηση σχεδόν αμέσως ξανάρχισε τις διαπραγματεύσεις με την ΕΕ και υπέγραψε την εμπορική συμφωνία, η οποία μείωσε ή κατάργησε τους δασμούς στα περισσότερα αγαθά και είχε ως αποτέλεσμα η ΕΕ να γίνει ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της.

Επιπλέον, η οικονομική κρίση που προκλήθηκε από τη σύγκρουση στην Ανατολή οδήγησε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο να προσφέρει ένα πακέτο διάσωσης ύψους 17,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων με αντάλλαγμα οικονομικές μεταρρυθμίσεις που περιλάμβαναν την καταστολή της διαφθοράς, μια ανεξάρτητη κεντρική τράπεζα και βελτιωμένες δημοκρατικές διαδικασίες, πολλές από τις οποίες εφάρμοσε στη συνέχεια η Ουκρανία.

Ως εκ τούτου, η Ουκρανία άρχισε να στέλνει ένα ευρύτερο φάσμα αγαθών στον κόσμο, κυρίως γεωργικά προϊόντα, όπως το σιτάρι και το ηλιέλαιο, το οποίο το 2019 ήταν το μεγαλύτερο εξαγώγιμο προϊόν της πάνω από τα βασικά μέταλλα. Η Ουκρανία έχει μερικά από τα πιο γόνιμα εδάφη στον κόσμο.

Ένας άλλος βασικός οικονομικός κλάδος για την ανάπτυξη στην Ουκρανία ήταν αυτός  της πληροφορικής, που απέφερε το 26% των εσόδων από εξαγωγές το 2020. Το 2021, μάλιστα, οι υπηρεσίες πληροφορικής κυριαρχούσαν στις εξαγωγές στις ΗΠΑ.

Η οικονομία σε κίνδυνο

Η αυξημένη ενσωμάτωση της Ουκρανίας στην παγκόσμια οικονομία σημαίνει ότι πολλά από τα αγαθά της διαδραματίζουν κρίσιμους ρόλους σε ορισμένες αγορές.

Η Ουκρανία αναμενόταν να καλύψει το 12% των παγκόσμιων εξαγωγών σίτου το 2022. Αίγυπτος, Τυνησία και Αλγερία, για παράδειγμα, εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την Ουκρανία για το σιτάρι τους, και υπάρχουν ανησυχίες για λιμό ως αποτέλεσμα του ρωσικού αποκλεισμού σε πλοία που εγκαταλείπουν την Ουκρανία. Η κατάσταση θα επιδεινωθεί όσο διαρκεί η σύγκρουση και εφόσον οι αγρότες δεν είναι σε θέση να φυτέψουν τους σπόρους τους κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Η Ουκρανία διαδραματίζει επίσης κρίσιμο ρόλο στην παραγωγή νέον, ενός αδρανούς αερίου που αποτελεί βασικό συστατικό για τα λέιζερ που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή τσιπ. Η Ουκρανία παράγει το 90% των ημιαγωγών από νέον που χρησιμοποιούνται στις ΗΠΑ

Είναι ακόμα άγνωστο πόσους πολίτες έχει σκοτώσει ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία, και δεν ξέρουμε πότε θα τελειώσει η καταστροφή. Είναι όμως πιθανό ότι άλλο ένα θύμα της εισβολής μπορεί να είναι η οικονομία της Ουκρανίας και η πρόοδος που έχει κάνει μεταμορφώνοντας μια ανισόρροπη σοβιετική οικονομία σε μια διαφοροποιημένη σύγχρονη.

Yuriy Gorodnichenko is Quantedge Presidential Professor of Economics, University of California, Berkeley

Δήλωση γνωστοποιήσης

Ο Yuriy Gorodnichenko δεν εργάζεται ούτε έχει θέση συμβούλου, δεν κατέχει μετοχές και δεν λαμβάνει χρηματοδότηση από οποιαδήποτε εταιρεία ή οργανισμό που θα επωφελούνταν από αυτό το άρθρο και δεν έχει γνωστοποιήσει καμία σχετική εργασιακή σχέση πέρα από τον ακαδημαϊκό διορισμό του.

Το παρόν άρθρο είναι μετάφραση του πρωτότυπου άρθρου που μπορείτε να βρείτε εδώ.

Μετάφραση: Rhyme & Reason