Μπορούν οι πολίτες στην Ελλάδα να ζητήσουν πληροφορίες και έγγραφα από το Δημόσιο; Και αν ναι, πώς; Τι λένε στο iMEdD νομικοί και φορείς για την πρόσφατη αλλαγή στο νομοθετικό πλαίσιο.
Πώς θα σας φαινόταν εάν με μια εφαρμογή στο κινητό σας μπορούσατε να ελέγξετε την υγιεινή των τροφίμων στο εστιατόριο που τρώτε;
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, εάν ένας πολίτης θέλει να το κάνει για οποιοδήποτε κατάστημα εστίασης, μπορεί με έναν απλό και εύκολο τρόπο: χρησιμοποιώντας δημόσια διαθέσιμες πληροφορίες, ένας διαδραστικός χάρτης οπτικοποιεί την τήρηση των υγειονομικών πρωτοκόλλων στα εστιατόρια της χώρας.
Η Veronica Fletcher ξεκίνησε την πρωτοβουλία Grubby Grub γιατί υπέφερε από διατροφικές αλλεργίες και ήθελε να επισκέπτεται μαγαζιά με καλές υγειονομικές κριτικές. Έτσι, πήρε τα δεδομένα από την αρμόδια κυβερνητική ιστοσελίδα και δημιούργησε έναν εύκολα προσβάσιμο χάρτη, ενημερώνοντας τους συμπολίτες της σε πραγματικό χρόνο για το ποια καταστήματα «κόπηκαν» στις τελευταίες επιθεωρήσεις των αρμόδιων αρχών.
«Είναι σημαντικό να υπάρχουν δημόσια διαθέσιμα τέτοια δεδομένα, διότι τα στάνταρ διατηρούνται υψηλά», λέει η Fletcher στο iMEdD. «Εάν τα δεδομένα παρέμεναν ιδιωτικά, οι ιδιοκτήτες ίσως ανησυχούσαν λιγότερο για την υγιεινή των καταστημάτων τους», συμπληρώνει.
Αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα για το πώς δημόσια δεδομένα μπορούν να αξιοποιηθούν χρηστικά στην καθημερινότητα των πολιτών.
Στην Ελλάδα τα δικαιώματα στην πληροφόρηση και στην αίτηση εγγράφων από τη Δημόσια Διοίκηση, παρόλο που είναι συνταγματικά κατοχυρωμένα, είναι μάλλον σχετικά άγνωστα ή δύσκολα στην πρακτική και αποτελεσματική εφαρμογή τους.
Τι ισχύει;
Πέρα από το ίδιο το Σύνταγμα, η βασική νομοθετική ρύθμιση για την πρόσβαση στη δημόσια πληροφορία και κυρίως στα δημόσια έγγραφα προβλέπεται στον Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας και συγκεκριμένα στο άρθρο 5. Εκεί αναλύεται το δικαίωμα πρόσβασης των πολιτών στα διοικητικά και ιδιωτικά έγγραφα των δημόσιων αρχών, οι διαθέσιμοι τρόποι πρόσβασης σε αυτά, συγκεκριμένες προθεσμίες απόκρισης από πλευράς της Διοίκησης και μια σειρά εξαιρέσεων του δικαιώματος.
Το υπάρχον νομοθετικό πλαίσιο συμπληρώνεται και με άλλους νόμους και διατάξεις, όπως το Προεδρικό Διάταγμα 28/2015 ,τα Κεφάλαια Ι και ΙΑ του νόμου 4727/2020 κ.α.
Το Vouliwatch, μια μη κερδοσκοπική πρωτοβουλία που ασχολείται με την πρόσβαση στη δημόσια πληροφορία, σε πρόσφατο έγγραφο πολιτικής του, με τίτλο «Συστάσεις για αναμόρφωση νομικού πλαισίου του Δικαιώματος Πρόσβασης στη Δημόσια Πληροφορία», χαρακτηρίζει το υπάρχον νομοθετικό πλαίσιο στην Ελλάδα ως «κατακερματισμένο» και «δαιδαλώδες», σημειώνοντας ότι αυτό αποτελεί ανάχωμα στην ίδια την άσκησή του.
Ο Στέφανος Λουκόπουλος, Διευθυντής και Συνιδρυτής του Vouliwatch, εξηγεί πως «παρά την ύπαρξη νομοθετικού πλαισίου, η εφαρμογή του στην πράξη αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις, όπως οι καθυστερήσεις, η ελλιπής συμμόρφωση των δημόσιων αρχών και η περιορισμένη ευαισθητοποίηση του κοινού».
Ο αργός θάνατος των ανοικτών δεδομένων στην Ελλάδα
Πώς φτάσαμε από την καινοτόμα Διαύγεια, στο «κλείσιμο» δεδομένων κατά τη διάρκεια της πανδημίας;
Η σημασία της δημόσιας πληροφορίας
Νομικοί επισημαίνουν στο iMEdD ότι το δικαίωμα πρόσβασης στα δημόσια έγγραφα, ως κομμάτι του ευρύτερου δικαιώματος πρόσβασης στη δημόσια πληροφορία, συνδέεται στενά με την εύρυθμη λειτουργία του πολιτεύματος.
«Πρόκειται για ένα δικαίωμα, το οποίο συνδέεται στενά με την αρχή του κράτους δικαίου όπως και την λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος», λέει ο Χαράλαμπος Χρυσανθάκης, Καθηγητής Διοικητικού Δικαίου-Διοικητικών Θεσμών και Πρόεδρος του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης ΕΚΠΑ.
Το Vouliwatch στο έγγραφο πολιτικής του, συνδέει την πρόσβαση στη δημόσια πληροφορία και με άλλα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως αυτά της ελευθερίας της έκφρασης, της ελευθερίας του Τύπου και της δικαστικής προστασίας.
Σε αυτή τη λογική φαίνεται να συγκλίνει και ο Συνήγορος του Πολίτη. Σε επιστολή που έστειλε προς τον Πρόεδρο της Διαρκούς Επιτροπής Δημόσιας Διοίκησης, Δημόσιας Τάξης και Δικαιοσύνης της Βουλής στις 2 Οκτωβρίου 2024, σημειώνει πως «(σ.σ. το δικαίωμα πρόσβασης) συνιστά -σε συμφωνία με την αρχή της διαφάνειας της δράσης των δημόσιων αρχών σε μια δημοκρατική κοινωνία- πηγή πληροφόρησης για το κοινό που συμβάλλει στη διαμόρφωση γνώμης και είναι παράγοντας ενίσχυσης της ακεραιότητας, της λογοδοσίας, της διαφάνειας κλπ. των δημόσιων αρχών».
Πρόκειται για ένα δικαίωμα, το οποίο συνδέεται στενά με την αρχή του κράτους δικαίου όπως και την λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Χαράλαμπος Χρυσανθάκης, Καθηγητής Διοικητικού Δικαίου-Διοικητικών Θεσμών και Πρόεδρος του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης ΕΚΠΑ
Χαρακτηριστική είναι η σημασία της δημόσιας πληροφορίας και στην άσκηση της δημοσιογραφίας. Παρά τα πισωγυρίσματα της δημόσιας διοίκησης, όπως καταγράφονται στο ρεπορτάζ «Ο αργός θάνατος των ανοικτών δεδομένων στην Ελλάδα», της Ελίζας Τριανταφύλλου για το iMEdD τον Μάρτιο του 2023, δημοσιογράφοι συνεχίζουν να αναζητούν διαρκώς τη δημόσια πληροφορία με στόχο την ενημέρωση του κοινού, όπως πχ. κατά την διάρκεια της πανδημίας του COVID-19, όταν το inside story άντλησε δεδομένα από την υποδομή τηλεματικής του ΟΑΣΑ για να ερευνήσει τις συνθήκες στα μέσα μαζικής μεταφοράς, ή όταν η ομάδα δεδομένων του iMEdD μελέτησε την εξάπλωση του κορονοϊού στις ελληνικές φυλακές.
Αναλύσαμε τα δεδομένα του MyCoast για τις ελληνικές παραλίες
Εξετάσαμε πληροφορίες για 9.170 εκμισθώσεις τμημάτων παραλιών και αιγιαλού σε όλη την επικράτεια της Ελλάδας καθώς και 3.957 μισθωτήρια συμβόλαια, με σκοπό να αποκτήσουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το τι συμβαίνει με τις παραχωρήσεις παραλιών σε ιδιώτες.
Το νέο νομοθετικό πλαίσιο
Στις 9 Οκτωβρίου 2024 το Ελληνικό Κοινοβούλιο ψήφισε τον νόμο 5143/2024 του Υπουργείου Εσωτερικών με τίτλο «Ρυθμίσεις για τους χερσαίους συνοριακούς σταθμούς, την ενίσχυση των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης και λοιπές διατάξεις». Ανάμεσα στα εβδομήντα άρθρα του νόμου, το πεντηκοστό ένατο αποτελεί την πιο πρόσφατη τροποποίηση του νομικού πλαισίου που διέπει την πρόσβαση στη δημόσια πληροφορία-και πιο συγκεκριμένα στα δημόσια έγγραφα- στη χώρα μας.
Με αυτή, κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο μπορεί πλέον επώνυμα ή ανώνυμα, δια ζώσης ή ηλεκτρονικά να αιτηθεί να λάβει γνώση δημόσιων εγγράφων, με εξαίρεση έγγραφα που περιλαμβάνουν προσωπικά δεδομένα τρίτων προσώπων, για τα οποία απαιτείται να υπάρχει εύλογο ενδιαφέρον. Νομικοί εκτιμούν ότι η ρύθμιση αποτελεί διεύρυνση του δικαιώματος καθώς μέχρι πρότινος, η έννοια του εύλογου ενδιαφέροντος υπήρχε ως προϋπόθεση για το σύνολο των αιτημάτων που αφορούσαν σε διοικητικά έγγραφα.
Στην Αιτιολογική Έκθεση αναφέρεται ότι με τη σχετική ρύθμιση «ενσωματώνεται (σ.σ. στην ελληνική νομοθεσία) η εφαρμογή της Σύμβασης του Tromsø του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με την πρόσβαση στα δημόσια έγγραφα». Πρόκειται για το πρώτο διεθνές, νομοθετικά δεσμευτικό κείμενο που αναγνωρίζει ένα γενικό δικαίωμα πρόσβασης στα επίσημα έγγραφα που κατέχουν οι δημόσιες αρχές. Η Σύμβαση είναι ανοιχτή προς υπογραφή από τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης ήδη από το 2009, ενώ τέθηκε σε ισχύ το 2020. Συνολικά έχει υπογραφεί από 21 χώρες, ενώ μέχρι στιγμής έχει επικυρωθεί και τεθεί σε ισχύ από 16.
Πρόκειται για μερική, επιλεκτική ενσωμάτωση των προνοιών της εν λόγω Σύμβασης, επιλογή ασφαλώς πολιτική.
Ο Συνήγορος του Πολίτη, Ανδρέας Ποττάκης.
Σύμφωνα με τον Συνήγορο του Πολίτη, η Ελλάδα, παρόλο που είναι μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης ήδη από το 1949, δεν φαίνεται να έχει προβεί σε καμία από τις απαιτούμενες σχετικές ενέργειες-υπογραφή, κύρωση, θέση σε ισχύ- όσον αφορά τη Σύμβαση του Tromsø. «Πρόκειται για μερική, επιλεκτική ενσωμάτωση των προνοιών της εν λόγω Σύμβασης, επιλογή ασφαλώς πολιτική», δήλωσε στο iMEdD για την πρόσφατη ρύθμιση ο Συνήγορος, Ανδρέας Ποττάκης .
Στην κύρωση και πλήρη εφαρμογή της Σύμβασης του Tromsø καλεί το Vouliwatch, μέσω του σχετικού εγγράφου πολιτικής του, στο οποίο αναφέρεται ότι «μέσω της κύρωσης και εφαρμογής της Σύμβασης η ελληνική έννομη τάξη θα ευθυγραμμιστεί με τις διεθνείς βέλτιστες πρακτικές και πρότυπα», όπως και ότι «η ενσωμάτωση της σύμβασης στην εσωτερική έννομη τάξη θα υποβοηθήσει το έργο των δημοσιογράφων και των φορέων της Κοινωνίας των Πολιτών, γεγονός που με τη σειρά του θα οδηγήσει στην ενίσχυση της ελευθερίας του Τύπου και της έγκυρης, αξιόπιστης και σωστής ενημέρωσης των πολιτών».
Το Vouliwatch εκτιμάει ότι παρόλες τις βελτιώσεις που φέρνει ο νέος νόμος, προσκόμματα όπως η μη ύπαρξη ενός ενιαίου νομοθετικού πλαισίου που να ρυθμίζει το δικαίωμα πρόσβασης στο σύνολό του και η μη ρητή αναφορά όχι μόνο σε έγγραφα αλλά και ευρύτερα σε πληροφορίες στο ισχύον πλαίσιο, παραμένουν.
Θεωρούμε ότι η πρόσφατη ρύθμιση, αν και αποτελεί ένα μικρό βήμα προόδου, δεν επαρκεί για να διασφαλίσει το πλήρες και αποτελεσματικό δικαίωμα πρόσβασης στη δημόσια πληροφορία, κάτι που είναι απολύτως αναγκαίο σε μια σύγχρονη δημοκρατία.
Στέφανος Λουκόπουλος, Διευθυντής & Συνιδρυτής της μη κερδοσκοπικής πρωτοβουλίας Vouliwatch.
«Θεωρούμε ότι η πρόσφατη ρύθμιση, αν και αποτελεί ένα μικρό βήμα προόδου, δεν επαρκεί για να διασφαλίσει το πλήρες και αποτελεσματικό δικαίωμα πρόσβασης στη δημόσια πληροφορία, κάτι που είναι απολύτως αναγκαίο σε μια σύγχρονη δημοκρατία», λέει ο Λουκόπουλος.
Ο νέος νόμος εξαλείφει τη μέχρι πρότινος διάκριση των διοικητικών και ιδιωτικών εγγράφων, εξομοιώνοντάς τα υπό τον όρο «δημόσια έγγραφα» ενώ διευρύνει και την έννοια της δημόσιας υπηρεσίας, στην οποία πλέον συμπεριλαμβάνονται «όλοι οι φορείς που ασκούν δημόσια εξουσία, ανεξαρτήτως της νομικής τους μορφής».
«Η όλη ρύθμιση διαπνέεται από την βούληση διεύρυνσης του δικαιώματος πρόσβασης στα έγγραφα και στοιχεία της διοίκησης και ως εκ τούτου πράγματι είναι επαινετέα», σημειώνει ο κ. Χρυσανθάκης.
Ο Συνήγορος του Πολίτη, στην επιστολή του Οκτωβρίου πάντως, επισημαίνει ότι ο περιορισμός του εύλογου ενδιαφέροντος ως «φίλτρου» στο νέο νομοθετικό πλαίσιο εμπεριέχει και κίνδυνο κατάχρησης του δικαιώματος αλλά και πολλαπλασιασμού των σχετικών αιτημάτων πρόσβασης στα έγγραφα. Αυτό, υποστηρίζει, μπορεί να οδηγήσει σε καθυστερήσεις και σε λανθασμένο χειρισμό από πλευράς Διοίκησης.
Η πρωτοβουλία του Vouliwatch
Το Vouliwatch ξεκίνησε τον Οκτώβριο μια νέα καμπάνια ενίσχυσης του δικαιώματος πρόσβασης στη δημόσια πληροφορία, με τίτλο «Δικαιούσαι να μάθεις, οφείλουν να σου πουν». Την πρωτοβουλία συνυπογράφουν 14 οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολίτων – αναμεσά τους και το iMEdD – μαζί με ανεξάρτητα Μ.Μ.Ε.
Στο έγγραφο πολιτικής και συστάσεων της πρωτοβουλίας, αναφέρονται μια σειρά προτάσεων, όπως η κατάρτιση ενός και μοναδικού νομοθετικού κειμένου που θα προβλέπει όλες τις πτυχές του δικαιώματος πρόσβασης, η κατά κανόνα δωρεάν άσκηση του δικαιώματος, η δυνατότητα ηλεκτρονικής πρόσβασης στις πληροφορίες και τα έγγραφα των δημόσιων αρχών, η τήρηση στατιστικών και στοιχείων κ.α.
Στόχος, όπως σημειώνει ο Λουκόπουλος, είναι «να γεφυρώσουμε το χάσμα μεταξύ νομοθεσίας και πρακτικής, ώστε το δικαίωμα αυτό να μην παραμένει θεωρητικό αλλά να ασκείται αποτελεσματικά από όλους».
