Ο σωστός σχεδιασμός αντιπλημμυρικών έργων, ο εξοπλισμός της χώρας με τεχνολογία αιχμής για την παρακολούθηση μετεωρολογικών φαινομένων και η μελέτη άλλων κλιματικών συμβάντων, όπως της ξηρασίας, που σχετίζονται με την κλιματική κρίση, αποτελούν «κλειδί» για τον μετριασμό των επιπτώσεων από φαινόμενα τύπου Daniel και Elias.
Πυρκαγιές, πλημμύρες και ξηρό έδαφος: Το φαινόμενο της ξηρασίας στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα, οι περίοδοι ξηρασίας έχουν αυξηθεί τα τελευταία 30 χρόνια.
Στην οθόνη του κινητού της Αγγελικής Οικονόμου φαίνονται δύο άνθρωποι περιτριγυρισμένοι από νερό. Το βίντεο που δείχνει στο iMEdD έχει τραβηχτεί από την ξαδέρφη της την ημέρα των πλημμυρών στη Θεσσαλία στις 7 Σεπτεμβρίου. Ένας άνδρας, με το νερό να φτάνει στη μέση του, κατευθύνει το σκοινί μίας λευκής σανίδας. Επάνω στη σανίδα που επιπλέει, βρίσκεται ο 13χρονος ξάδερφος της Αγγελικής. Με το ένα χέρι προσπαθεί να μαζέψει διασκορπισμένα αντικείμενα που έχει παρασύρει το ρέμα. Με το άλλο κρατιέται από τα κάγκελα της αυλής του για να μην τον παρασύρει και αυτόν.
Η οικογένεια της Αγγελικής είναι από το Φλαμούλι, ένα μικρό χωριό λίγη ώρα μακριά από τα Τρίκαλα. Εκείνη, που διαμένει όλο τον χρόνο στην Αθήνα, επιστρέφει κάθε καλοκαίρι ώστε να επισκεφθεί τον τόπο καταγωγής της και την οικογένεια της. Το σπίτι των ξαδέρφων της ήταν μεταξύ αυτών που πλημμύρισαν λόγω της δυνατής βροχής. Εκείνο το βράδυ, οι συγγενείς της κοιμήθηκαν στην ταράτσα. Η κακοκαιρία Daniel, έπληξε τα Τρίκαλα, τη Ζαγορά και τον Βόλο ενώ οι πλημμυρισμένες εκτάσεις έφτασαν τα 190.000 στρέμματα. Η περιοχή παρέμεινε πλημμυρισμένη για μία εβδομάδα.
Για να προλάβουμε την πλημμύρα πρέπει να εξετάσουμε την ξηρασία
Ο Γιάννης Σταματάκης, μετεωρολόγος και ιδρυτής της ιστοσελίδας forecastweather.gr, αναφέρει πως η ποσότητα βροχής έφτασε τα 200 με 300 χιλιοστά σε περίπου 13 με 14 ώρες. Συνήθως, η περιοχή δέχεται τέτοιες τιμές σε διάρκεια πέντε ή έξι ημερών. Η Μετεωρολογική Υπηρεσία Meteo καταγράφει πως στα Τρίκαλα, το Περτούλι και την Καλαμπάκα, τα χιλιοστά βροχής έφτασαν τα 410, 367 και 356 αντίστοιχα. Στις περιοχές αυτές βρίσκονται οι πηγές των παραποτάμων του Πηνειού –ποταμού που διαπερνά ολόκληρη τη Θεσσαλία και έχει την κοίτη του στην περιοχή της Λάρισας.
Παρόλα αυτά, το 2021, ο Πηνειός είχε στερέψει. Ο Δρ. Νικήτας Μυλόπουλος, Καθηγητής στο τμήμα Πολιτικών Μηχανικών στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας και διευθυντής του Εργαστηρίου Υδρολογίας και Ανάλυσης Υδατικών Συστημάτων εξηγεί γιατί, λίγα χρονιά μετά, ο ποταμός υπερχειλίζει. «Τα ποτάμια συστήματα, όπως και όλο το περιβάλλον, έχουν ακραία φαινόμενα. Οι πλημμύρες ακολουθούνται από ξηρασίες. Ξηρασία σημαίνει μια παρατεταμένη περίοδο στην οποία είτε δεν έχεις νερό είτε δεν βρέχει. Το σύστημα ξηρασία-πλημμύρα, είναι τα ακραία φαινόμενα που εμφανίζονται συχνότερα πλέον λόγω της κλιματικής κρίσης. Ο Πηνειός άρχισε να ξηραίνεται τα καλοκαίρια και να μην έχει νερό».
Είναι μέρος αυτού του μηχανισμού και θα έπρεπε να μας χτυπήσει καμπανάκια ότι, εφόσον εμφανίζεται όλο και συχνότερα ένα τέτοιο φαινόμενο ξηρασίας, θα περιμένουμε πιο έντονες πλημμύρες.
Δρ. Νικήτας Μυλόπουλος, Καθηγητής στο τμήμα Πολιτικών Μηχανικών στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας
Όπως φαίνεται και στην έρευνα του iMEdD με θέμα την ξηρασία, τα τελευταία δύο χρόνια η βροχή στη Θεσσαλία –περιοχή που χαρακτηρίζεται από συχνές και δυνατές βροχοπτώσεις– δεν ήταν τόσο έντονη. Στο κείμενο γνώμης του Πρόδρομου Ζάνη, Καθηγητή Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας στο Τμήμα Γεωλογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με αφορμή τους Διαλόγους του ΙΣΝ με τίτλο «Κλιματική Αλλαγή -Μέρος 2ο» γράφεται: «Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει ήδη κάθε κατοικημένη περιοχή σε όλο τον κόσμο, με την ανθρώπινη επίδραση να κάνει τα ακραία κλιματικά φαινόμενα, συμπεριλαμβανομένων των κυμάτων καύσωνα, των έντονων βροχοπτώσεων και των ξηρασιών, πιο συχνά και έντονα».
Σύμφωνα με το άρθρο του PBS, «Μια θερμότερη ατμόσφαιρα αυξάνει τον ρυθμό με τον οποίο εξατμίζεται το νερό κατά τη διάρκεια ξηρών περιόδων, συγκρατεί περισσότερους υδρατμούς, οι οποίοι τροφοδοτούν τις έντονες βροχοπτώσεις». Παράλληλα, στην έκθεση του European Geosciences Union, όπως αυτή αναφέρεται στη δημοσίευση του Wired, σημειώνεται πως δασικά εδάφη με ιστορικό ξηρασίας δεν απορροφούν το νερό με την ίδια ευκολία. «Οτιδήποτε σαρώνει το έδαφος -είτε πρόκειται για πυρκαγιά που τροφοδοτείται από ξηρασία είτε για πλημμύρα που ξεριζώνει τα δέντρα από το έδαφος- θα κάνει πιο πιθανές μελλοντικές πλημμύρες» αναφέρει η δημοσίευση.
«Είναι μέρος αυτού του μηχανισμού και θα έπρεπε να μας χτυπήσει καμπανάκια ότι, εφόσον εμφανίζεται όλο και συχνότερα ένα τέτοιο φαινόμενο ξηρασίας, θα περιμένουμε πιο έντονες πλημμύρες. Επειδή το περιβάλλον λειτουργεί ολιστικά και έχει λογική ντόμινο, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος» αναφέρει ο Δρ. Μυλόπουλος. «Στην πλημμύρα και βρέχει περισσότερο και η ξηρασία διαρκεί περισσότερο. Αυτό κάνει η κλιματική κρίση. Αυτή είναι η ιστορία που πρέπει να αντιμετωπίσουμε. Ειδικά στη Μεσόγειο».
«Να υπάρχει αρκετός χρόνος να σώσουμε ανθρώπινες ζωές»
Η οικογένεια της Αγγελικής ένιωθε προετοιμασμένη. Όταν είδαν την ένταση της βροχής μάζεψαν μερικά από τα πράγματά τους και τα ανέβασαν στον πρώτο όροφο του σπιτιού τους. Το σπίτι τους είχε ήδη πλημμυρίσει όταν ακούστηκε στα κινητά τους το σήμα του 112 -σύστημα προειδοποίησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε περιπτώσεις καταστροφών.
Για να αντιμετωπιστούν οι νέες συνθήκες, χρειάζεται η ίδια η χώρα να είναι εξοπλισμένη τεχνολογικά.
Οι μετεωρολογικοί σταθμοί είναι σημαντικοί λόγω της καταγραφής δεδομένων της κακοκαιρίας, αναφέρει ο Σταματάκης στο iMEdD. Τα στατιστικά στοιχεία που προκύπτουν από τους σταθμούς αυτούς μπορούν να βοηθήσουν τους μετεωρολόγους να προβλέψουν πως ένα φαινόμενο θα επηρεάσει μια περιοχή, βάσει της δομής της και των ειδικών χαρακτηριστικών της. Σε περίπτωση κινδύνου λόγω ακραίων καιρικών φαινομένων, αυτό συνεπάγεται έγκαιρης ενημέρωσης για εκκένωση της περιοχής.
Το 2004, εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων, είχαν σχεδιαστεί οκτώ ραντάρ καιρού, όμως τα περισσότερα σταμάτησαν να λειτουργούν λόγω κακής συντήρησης. Ο παρών αριθμός δεν αρκεί για ολόκληρη την ελληνική επικράτεια.
Στο κομμάτι της ενημέρωσης, ο μετεωρολόγος επιτείνει την προσοχή στα ραντάρ καιρού. «Ο μετεωρολογικός σταθμός σού δίνει στοιχεία ανά λεπτό, ανά δίλεπτο, ανάλογα πόσα θα καταγράψει και αν είναι σωστά συντηρημένος. Το ραντάρ καιρού όμως σου δείχνει ανά δευτερόλεπτο που κινείται μια καταιγίδα και στη συνέχεια δείχνει που θα χτυπήσει η καταιγίδα την επόμενη μισή ώρα». Όπως αναφέρει ο Θοδωρής Κολυδάς στο iMEdD, διευθυντής της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας, αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα υπάρχουν δύο ενεργά ραντάρ καιρού, στη Λάρισα και την Ανδραβίδα, καθώς και ένα που λειτουργεί μερικώς στο Άκτιο. Το 2004, εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων, είχαν σχεδιαστεί οκτώ, όμως τα περισσότερα σταμάτησαν να λειτουργούν λόγω κακής συντήρησης. Ο παρών αριθμός δεν αρκεί για ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Ο Σταματάκης αναφέρει πως η πλήρης κάλυψη γίνεται με δεδομένα που προέρχονται από γειτονικές χώρες, όπως η Τουρκία και η Βουλγαρία.
Η λύση βρίσκεται στα έργα
Η οικογένεια της Αγγελικής έχει πλέον επιστρέψει σπίτι της στο Φλαμούλι. Κατάφεραν να καθαρίσουν τα πάντα, αντικατέστησαν τα στρώματά τους και προσπαθούν να επανέλθουν στην κανονικότητα. Όμως στον Βόλο, οι δυνατές βροχές της κακοκαιρίας Elias στις 24 Σεπτεμβρίου 2023 έκαναν ξανά την πόλη να μοιάζει με πλωτή πολιτεία. Τα αναχώματα στον Ενιπέα, ο οποίος είναι παραπόταμος του ποταμού Πηνειού, δεν είχαν προλάβει να αποκατασταθούν μετά την υποχώρησή τους στις αρχές του Σεπτέμβρη.
Τα αναχώματα τοποθετούνται στους παραποτάμους με σκοπό να συγκρατούν το νερό και τα φερτά υλικά σε περιπτώσεις πλημμύρας. Όμως, σύμφωνα με το ρεπορτάζ του News247, τα αναχώματα στην Ελλάδα συχνά «σπάνε» για να ανακατευθυνθούν οι χείμαρροι του νερού. Η πρακτική της ανακατεύθυνσης είναι συνηθισμένη και ενδείκνυται στα πλαίσια ενός ολοκληρωμένου αντιπλημμυρικού σχεδίου.
Το σχέδιο αυτό προβλέπει έναν αριθμό σημαντικών έργων: τα μικρά φράγματα, τα αναχώματα και τα μεγάλα φράγματα. Όπως αναφέρει ο Δρ. Μυλόπουλος, η κάθε κατασκευή τοποθετείται σε στρατηγική θέση, σε παραποτάμους και ποταμούς, με σκοπό είτε να συγκρατεί το νερό είτε να το αφήσει να κατευθυνθεί σε «λεκάνες εκτόνωσης» –δηλαδή τοποθεσίες με μεγαλύτερη κλίση, προς τις οποίες το νερό κατευθύνεται φυσικά. Τα μικρά φράγματα βρίσκονται στα βουνά, σε μεγάλα υψόμετρα, πριν ακόμα ξεκινήσει η δυνατή ροή του νερού. Τα αναχώματα τοποθετούνται χαμηλότερα και, σε περίπτωση καλής κατασκευής, έχουν θυρανοίγματα. Αυτά είναι θύρες οι οποίες ανοίγουν και κλείνουν για την διόδευση του νερού στις λεκάνες απορροής, χωρίς την καταστροφή ολόκληρης της κατασκευής και φροντίζοντας για την ασφάλεια των κατοίκων των περιοχών αυτών.
Ο Σταματάκης συμπληρώνει πως, σε ένα λειτουργικό αντιπλημμυρικό σχέδιο, είναι σημαντικοί οι αισθητήρες του νερού στα ποτάμια, οι οποίοι δείχνουν τον όγκο του νερού, τις τοποθεσίες από τις οποίες περνάει και το όριο κάθε ποταμού πριν υπερχειλίσει. Σε συνδυασμό με τακτικά δελτία καιρού ανά 6 ώρες και με τη συνεργασία των μετεωρολόγων με την πολιτική προστασία, οι απώλειες δεν θα είναι οι ίδιες.
«Είναι σαφές ότι παίζει ρόλο πλέον η κλιματική κρίση με τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης ακραίων φαινομένων. Ο Ιανός πριν τρία χρόνια, ο Daniel τώρα, είναι δύο φαινόμενα που μέχρι πριν 20 χρόνια τα μετρούσαμε ως πολύ σπάνια να εμφανιστούν. Τώρα πια πρέπει να καταλάβουμε ότι δεν είναι τόσο σπάνια» αναφέρει ο Δρ. Νικήτας Μυλόπουλος. Σημειώνει πως, καθώς τα φαινόμενα θα είναι πιο ισχυρά και με μεγαλύτερη συχνότητα, το σχέδιο θωράκισης περιοχών, όπως αυτών στη Θεσσαλία, είναι απαραίτητο. «Δεν μπορούμε να αποδίδουμε (την καταστροφή) στην ένταση του φαινομένου –η οποία ήταν όντως μεγάλη και τρομακτική. Αν είχαμε τη θωράκιση θα είχαμε περιορίσει τις ζημιές. Ετοιμάζομαι για την πλημμύρα η οποία έχει κάποια χαρακτηριστικά –όχι μόνο του Daniel φυσικά– έτσι ώστε, όταν έρθει ο Daniel, να έχω μετριασμένες επιπτώσεις. Αυτός είναι ο όρος, ο μετριασμός».
