Αυτό το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στις 20/6/2025 από το GIJN και αναδημοσιεύεται από το iMEdD. Διαβάστε το αρχικό άρθρο εδώ.
Μετάφραση: Εβίτα Λύκου
Κεντρική φωτογραφία: Στιγμιότυπο οθόνης από διαδικτυακό σεμινάριο του Τζον Μπερν-Μέρντοχ
Είτε συμμετέχετε ενεργά στην κοινότητα της δημοσιογραφίας δεδομένων είτε όχι, πιθανότατα θα έχετε συναντήσει το όνομα Τζον Μπερν-Μέρντοχ (John Burn-Murdoch) ή τουλάχιστον θα έχετε πετύχει σερφάροντας κάποιο από τα χαρακτηριστικά σομόν γραφήματα των Financial Times.
Ο Μπερν-Μέρντοχ, επικεφαλής ρεπόρτερ δεδομένων και αρθρογράφος της εφημερίδας, ισχυρίζεται απλά ότι «τα γραφήματα αλλάζουν γνώμες», ωστόσο λέει ότι για να φτάσεις σε αυτό το επίπεδο πειστικότητας, πρέπει να επιτευχθεί η σωστή ισορροπία μεταξύ δεδομένων, σχεδιασμού και λόγου. Αρκεί να ρίξετε μια ματιά στην εβδομαδιαία στήλη Data Points των FT, για να καταλάβετε πώς συνθέτει τη στατιστική ανάλυση σε νοικοκυρεμένα γραφήματα, εξηγώντας θέματα όπως γιατί η δημιουργική τεχνητή νοημοσύνη δεν μας έχει αντικαταστήσει ακόμα στις «δύσκολες» δουλειές ή γιατί ορισμένοι ποδοσφαιρικοί σύλλογοι αδυνατούν να επιστρέψουν στη δόξα του παρελθόντος.
Δεν μπορείς να φτιάχνεις γραφήματα μόνο για αυτούς που καταλαβαίνουν τα γραφήματα. Πρέπει να δημιουργείς ιστορίες για όλους.
Τζον Μπερν-Μέρντοχ, επικεφαλής δημοσιογράφος δεδομένων των Financial Times
Συμβουλές από και προς δημοσιογράφους δεδομένων
Οι δημοσιογράφοι δεδομένων διαδραματίζουν ολοένα και πιο ενεργό ρόλο στα δημοσιογραφικά επιτελεία. Ωστόσο, οι παραδοσιακές δομές των ειδησεογραφικών οργανισμών παρουσιάζουν τις δικές τους προκλήσεις. Πώς διαχειρίζονται οι ειδικοί αυτό το περιβάλλον και ποιες δυσκολίες αντιμετωπίζουν συχνά;
Ένα πράγμα είναι προφανές, όταν μελετά κανείς το έργο του: κάθε γράφημα αφηγείται μια ιστορία. Σε ένα διαδικτυακό σεμινάριο, σε συνεργασία με την πλατφόρμα οπτικοποίησης δεδομένων Flourish, ο Μπερν-Μέρντοχ εξήγησε ότι η επιτυχημένη δημοσιογραφία δεδομένων δεν είναι μια όμορφη οπτικοποίηση ή ένα γραφιστικό με μια απλή παρουσίαση δεδομένων, αλλά η αξιολόγηση του τρόπου με τον οποίο το κοινό αντιλαμβάνεται ένα γράφημα και η κατάλληλη διαμόρφωσή του για την παρουσίαση ενός μηνύματος.
Ξεκινώντας το διαδικτυακό σεμινάριο με το υπαρξιακό ερώτημα –τουλάχιστον για όσους εργάζονται σε αυτόν τον τομέα– «γιατί φτιάχνουμε γραφήματα;», ο Μπερν-Μέρντοχ εξήγησε ότι τα γραφήματα εκμεταλλεύονται κάτι πιο ενστικτώδες και διαισθητικά αξιόπιστο σε σχέση με μια ιστορία κειμένου από μόνη της. Και οι έρευνες δείχνουν ότι τα γραφήματα μεταδίδουν τα μηνύματα καλύτερα από άλλα μέσα. Μια μελέτη του 2018, για παράδειγμα, εξέτασε τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι ανταποκρίνονται σε αμφιλεγόμενα θέματα, όπως η υπερθέρμανση του πλανήτη, όταν τους παρουσιάζονται σε διαφορετικές μορφές: μια απλή πρόταση για τις μέσες παγκόσμιες θερμοκρασίες, μια παράγραφος με πολλά στατιστικά στοιχεία και ένα γράφημα. Σε ομάδες ατόμων που αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό την κλιματική αλλαγή, το γράφημα που παρουσίαζε τα ίδια δεδομένα με τις μορφές κειμένου ήταν πολύ πιο αποτελεσματικό στο να επηρεάσει τις απόψεις τους.
«Η παρουσίαση των δεδομένων σε μορφή γραφήματος φαίνεται να είναι πιο πειστική και πιο αποτελεσματική από την παράθεση των ίδιων πληροφοριών σε κείμενο», σημείωσε ο Μπερν-Μέρντοχ. «Έχουμε ένα καταπληκτικό, ισχυρό εργαλείο· όταν φτιάχνουμε ένα γράφημα, μπορούμε να κάμψουμε τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις των ανθρώπων με έναν τρόπο που το κείμενο δυσκολεύεται να το κάνει».
Τι κάνει, λοιπόν, ένα γράφημα επιτυχημένο; Ακολουθούν τέσσερα συμπεράσματα από το διαδικτυακό σεμινάριο.
Ο μινιμαλισμός δεν είναι πάντα ό,τι καλύτερο
Παρά την ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι τα γραφήματα πρέπει να ακολουθούν τις αρχές του μινιμαλισμού, δεν είναι πάντα αλήθεια ότι όσο λιγότερα τόσο καλύτερα. Ενώ ειδικοί στην οπτικοποίηση δεδομένων, όπως ο Αμερικανός ακαδημαϊκός Εντουαρντ Τάφτι (Edward Tufte), προειδοποιούν κατά της ταυτολογίας και του υπερβολικά περίτεχνου σχεδιασμού, ο Μπερν-Μέρντοχ λέει ότι «στους ανθρώπους αρέσει η αφήγηση ιστοριών». Υποστηρίζει ότι τα υπερβολικά μινιμαλιστικά γραφήματα μπορεί να μην έχουν απήχηση ή να μην επικοινωνούν με τον αναγνώστη.
Παραθέτοντας μια μελέτη που εξέτασε τις αντιδράσεις του κοινού σε τέσσερις τύπους γραφημάτων με διαφορετικές ποσότητες και τοποθέτηση κειμένου –ένα μόνο με δεδομένα και άξονες, ένα άλλο μόνο με μία παράγραφο κειμένου, ένα γράφημα με τίτλο και λίγο σχολιασμό και ένα γράφημα με πλήρη σχολιασμό και τίτλο– ο Μπερν-Μέρντοχ κατέληξε ότι τα μινιμαλιστικά γραφήματα βρέθηκαν στη χαμηλότερη θέση. Στην πραγματικότητα, οι συμμετέχοντες προτιμούσαν γραφήματα με εκτεταμένο σχολιασμό που ήταν σωστά τοποθετημένος, επειδή ήταν πιο ελκυστικά και τους βοηθούσαν να κατανοήσουν καλύτερα τα δεδομένα, όπως για παράδειγμα τη χρήση βελών για τη σύνδεση διάφορων σημείων του σχολιασμού με συγκεκριμένα στοιχεία του γραμμικού διαγράμματος. Η πιο επιτυχημένη εκδοχή ήταν το γράφημα με τον ισχυρό αφηγηματικό τίτλο και τις πολλαπλές επεξηγηματικές σημειώσεις.
«Μας αρέσει να έχουμε μια αίσθηση του τι βλέπουμε –τη γενικότερη εικόνα– αντί να μας δίνεται κάτι, όπου πρέπει να κάνουμε πολλή δουλειά μόνοι μας, για να καταλάβουμε τι συμβαίνει», δήλωσε ο Μπερν-Μέρντοχ. «Για τον μέσο άνθρωπο, μια σταθερή διαπίστωση είναι ότι υπάρχει κάτι στις επεξηγήσεις του κειμένου που βοηθάει».
Παρόλο που το να δημιουργήσεις κάτι τεχνικά άρτιο είναι το θεμέλιο ενός καλού γραφήματος, αυτό είναι μόνο το πρώτο βήμα, εξηγεί ο Μπερν-Μέρντοχ. «Η αφήγηση ιστοριών, η ιδέα της σαφούς εστίασης στην πράξη της επικοινωνίας κατά τη δημιουργία γραφημάτων, είναι εξαιρετικά σημαντική και θα έλεγα ότι είναι υποτιμημένη σε πολλές από τις πηγές που κυκλοφορούν εκεί έξω και επικεντρώνονται στην τεχνική πλευρά».
Συμπέρασμα: ένας αφηγηματικός τίτλος βοηθάει. Λίγος σχολιασμός στο κείμενο είναι πολύ σημαντικός. Τα μινιμαλιστικά γραφήματα μπορεί να εντυπωσιάζουν τους ειδικούς στα δεδομένα, αλλά ενδέχεται να απομακρύνουν το ευρύτερο κοινό.
Το κείμενο βοηθά τους αναγνώστες να θυμούνται
Τι τραβάει την προσοχή των ανθρώπων όταν διαβάζουν ένα γράφημα; Μια άλλη μελέτη που ανέφερε ο Μπερν-Μέρντοχ χρησιμοποίησε τεχνολογία ιχνηλάτησης οφθαλμών για να διερευνήσει πώς αλληλεπιδρούν οι άνθρωποι με τα γραφικά στην οθόνη. Διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι τείνουν να ακολουθούν ένα σχήμα «Ζ» όταν διαβάζουν ένα γράφημα –πρώτα κοιτάζουν τον τίτλο, μετά στρέφονται στους άξονες του γραφήματος, πριν τελικά μετακινηθούν στα ίδια τα δεδομένα.
Οι τίτλοι, ο σχολιασμός και οι ετικέτες είναι ουσιώδεις και συχνά είναι αυτά που τελικά θυμούνται οι αναγνώστες.
Οι συμμετέχοντες στη μελέτη ρωτήθηκαν πόσα μπορούσαν να θυμηθούν από ένα γράφημα που τους εμφανιζόταν στιγμιαία σε μια οθόνη. Τι διαπιστώθηκε; Περισσότεροι συμμετέχοντες ήταν σε θέση να ανακαλέσουν τον τίτλο και τον σχολιασμό του γραφήματος, γεγονός που καταδεικνύει πώς το κείμενο βοηθά τους αναγνώστες να θυμούνται.
«Η προσοχή των ανθρώπων στρέφεται πρώτα στο κείμενο», δήλωσε ο Μπερν-Μέρντοχ. «Εάν δεν αξιοποιήσουμε αυτό το χαρακτηριστικό, χάνουμε πραγματικά μια ευκαιρία». Η ίδια μελέτη διαπίστωσε επίσης ότι οπτικά στοιχεία όπως εικόνες, σύμβολα και τα συναφή δεν αποσπούν την προσοχή των αναγνωστών, αλλά συχνά μπορούν να τους βοηθήσουν, καθώς χρησιμεύουν ως «πρόσθετες άγκυρες» για να ανακαλέσουν το μήνυμα ενός γραφήματος.
Το συμπέρασμα; Οι τίτλοι, ο σχολιασμός και οι ετικέτες είναι ουσιώδεις και συχνά είναι αυτά που τελικά θυμούνται οι αναγνώστες.
Πώς να δημιουργήσετε μια καλαίσθητη ιστορία: ένας οδηγός οπτικοποίησης δεδομένων
Στο Διεθνές Forum Δημοσιογραφίας 2023 του iMEdD, επαγγελματίες από τον χώρο της οπτικοποίησης δεδομένων συναντήθηκαν για να διερευνήσουν πως οι ιστορίες γίνονται οπτικές. Κατά τη διάρκεια της ομιλίας «Ενθαρρύνοντας την αλλαγή με δημιουργικές τρισδιάστατες οπτικές απεικονίσεις δεδομένων και χαρτών», ο Julian Hoffmann, σύμβουλος και σχεδιαστής οπτικοποίησης δεδομένων, έθεσε το επίμαχο ερώτημα: «Μπορούν τα δεδομένα να έχουν απήχηση στον αναγνώστη;».
Η χρωματική αντίθεση τραβάει την προσοχή –αλλά μπορεί να λειτουργήσει αποπροσανατολιστικά
Για τον Μπερν-Μέρντοχ, το χρώμα στα γραφήματα είναι εξίσου σημαντικό με τις επιλογές του κειμένου. Βασιζόμενος στο βιβλίο του Κόλιν Γουέαρ (Colin Ware) «Visual Thinking for Design», για να εξηγήσει πώς ο ανθρώπινος εγκέφαλος επεξεργάζεται τις οπτικές πληροφορίες, ο Μπερν-Μέρντοχ εξήγησε ότι τα μάτια μας είναι σχεδιασμένα να ανιχνεύουν «χωρίς προσοχή», χαρακτηριστικά που ξεχωρίζουν όπως το χρώμα, το σχήμα, το μέγεθος και η κίνηση, τα οποία αντιλαμβανόμαστε άμεσα, συχνά πριν καν να το συνειδητοποιήσουμε. Από εξελικτική άποψη, είμαστε προγραμματισμένοι να εντοπίζουμε τη διαφορά, είτε πρόκειται για ένα σχήμα ελαφρώς μεγαλύτερου μεγέθους είτε για ένα περίεργο χρώμα.
Σε ένα γράφημα, αυτό σημαίνει ότι μια κόκκινη γραμμή σε ένα πλήθος από γκρίζες γραμμές θα ξεχωρίσει αμέσως. Εάν κάθε γραμμή έχει, όμως, διαφορετικό χρώμα, τίποτα δεν ξεχωρίζει. Οι χρωματικές αντιθέσεις είναι ένα πραγματικά ισχυρό εργαλείο για να εστιάσετε την προσοχή.
Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι οι χρωματικές παλέτες που χρησιμοποιούνται πρέπει να είναι μελετημένες –ακόμα και το χρώμα του φόντου μιας οπτικοποίησης. Είναι προτιμότερο να αποφύγετε ένα ουράνιο τόξο χρωμάτων· αντ’ αυτού, οι δημοσιογράφοι δεδομένων θα πρέπει να ομαδοποιούν τις λιγότερο σημαντικές πληροφορίες σε έναν πιο ήπιο χρωματικό τόνο και θα πρέπει να εφιστούν την προσοχή στα σχετικά δεδομένα χρησιμοποιώντας ένα πιο εντυπωσιακό ή έντονο χρώμα.
Γενικότερα, ο Μπερν-Μέρντοχ τονίζει ότι ο σχεδιασμός ενός γραφήματος έχει να κάνει με την καθοδήγηση της προσοχής ενός ατόμου μέσα από μια αφήγηση. «Όταν φτιάχνουμε ένα γράφημα, δεν εκτελούμε απλώς ένα είδος μαθηματικής ή σχεδιαστικής εργασίας, αλλά προσπαθούμε να μεταφέρουμε κάτι σε κάποιον».
Για να το κάνει αυτό, χρησιμοποιεί το σχήμα «Ζ» για να υπολογίσει πώς θα κινηθεί η προσοχή κάποιου καθώς θα συναντά ένα γράφημα.
Θα ξεκινήσει από τον τίτλο, θα διατρέξει τους άξονες και θα καταλήξει στα ίδια τα δεδομένα. «Έχω καταβάλει μεγάλη προσπάθεια και έχω αφιερώσει πολύ χρόνο, για να μάθω να τοποθετώ τον τίτλο στο σωστό σημείο», τόνισε. «Και σκέφτομαι επίσης τι μπορώ να κάνω όσον αφορά τον σχεδιασμό, για να καθοδηγήσω φυσικά την προσοχή κάποιου μέσα στο γράφημα».
Είναι μια υπενθύμιση ότι η επιτυχημένη οπτική αφήγηση δεν είναι διακοσμητική, αλλά ο σχεδιασμός της θα πρέπει να είναι στοχευμένος. Το βασικό του συμπέρασμα σχετικά με το χρώμα; «Ελαχιστοποιήστε τους περισπασμούς. Μεγιστοποιήστε τις αντιθέσεις».
Τα γραφήματα δεν είναι μόνο για τους ανθρώπους που ασχολούνται με τα δεδομένα
Τα γραφήματα δεν είναι εύκολα κατανοητά για όλους και είναι σημαντικό, εφόσον σχεδιάζετε γραφήματα ή οπτικοποιείτε δεδομένα, να υιοθετήσετε την οπτική γωνία του τελικού χρήστη. Όπως το έθεσε ο Μπερν-Μέρντοχ: «Υπάρχουν περίεργοι σαν εμένα που σπαταλούν υπερβολικά πολύ χρόνο φτιάχνοντας γραφήματα, κοιτάζοντας γραφήματα… αλλά υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι εκεί έξω για τους οποίους αυτό δεν ισχύει».
Ο κόσμος αναζητά στα γραφήματα το νόημα. Θέλουν να καταλάβουν: τι μου δείχνει αυτό; Γιατί έχει σημασία;
Τζον Μπερν-Μέρντοχ, επικεφαλής δημοσιογράφος δεδομένων των Financial Times
Εδώ έρχονται τα κείμενα, ο σχολιασμός και ο προσεγμένος σχεδιασμός. Προσθέτοντας σαφήνεια, και όχι απλώς αφαιρώντας πληροφορίες, τα γραφήματα καθίστανται πιο ενδιαφέροντα για ευρύτερα ακροατήρια. Ο Μπερν-Μέρντοχ είναι ξεκάθαρος ότι πρόκειται για στρατηγικό σχεδιασμό που αφηγείται μια ιστορία. Διακρίνει μεταξύ της τεχνικής διαδικασίας κατασκευής ενός γραφήματος και του τρόπου με τον οποίο αυτό βιώνεται στην πραγματικότητα.
Ενώ οι αναλυτές μπορεί να ασχολούνται με τα δεκαδικά ψηφία και τη λεπτομερή ακρίβεια, οι περισσότεροι θεατές αναζητούν μια ιστορία. «Σε γενικές γραμμές, οι άνθρωποι δεν εξετάζουν τις πολύ μικρές λεπτομέρειες μέσα από έναν μεγεθυντικό φακό, προσπαθώντας να καταλάβουν εάν αυτή η γραμμή στο γράφημα είναι στο 4,81 ή στο 4,82».
«Ο κόσμος αναζητά στα γραφήματα το νόημα. Θέλουν να καταλάβουν: τι μου δείχνει αυτό; Γιατί είναι σημαντικό;» Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, όταν η δομή των δεδομένων είναι καλή, ο Μπερν-Μέρντοχ παροτρύνει τους σχεδιαστές να «επικεντρωθούν πραγματικά στο έργο της αφήγησης… που αναλογεί, στην πραγματικότητα, πολύ καλύτερα στο πώς οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τα γραφήματα».
«Η δημιουργία σπουδαίων γραφημάτων εξακολουθεί να περιλαμβάνει τα μαθηματικά και τις τέχνες, αλλά για να βεβαιωθούμε ότι κάνουμε τη δουλειά μας, ως άνθρωποι που επικοινωνούν ένα μήνυμα, όσο το δυνατόν καλύτερα, πρέπει να το σκεφτόμαστε ως αφήγηση μιας ιστορίας», δήλωσε ο Μπερν-Μέρντοχ.
Περιπτωσιολογική μελέτη COVID-19: Μετατρέποντας ένα ρεπορτάζ δεδομένων σε ιστορία
Για να καταδείξει πολλές από αυτές τις αρχές, ο Μπερν-Μέρντοχ επανήλθε σε ένα γράφημα που σχεδιάστηκε στην αρχή της πανδημίας της COVID-19, στις αρχές Μαρτίου του 2020. Την εποχή εκείνη, η δημόσια αβεβαιότητα σχετικά με την πορεία του ιού αυξανόταν, λόγω των ειδήσεων για ραγδαία αυξανόμενα κρούσματα στην Ιταλία και στην Ανατολική Ασία.
Ένας συνάδελφος έστειλε email στον Μπερν-Μέρντοχ για να τον ρωτήσει πώς συγκρίνονταν άλλες χώρες με την Ιταλία –μία από τις χώρες που είχαν πληγεί περισσότερο στην Ευρώπη σε εκείνη τη φάση. Η πρώτη εκδοχή τού γραφήματος απαντούσε θεωρητικά σε αυτό το ερώτημα. Σχεδιασμένο στην R, χρησιμοποιώντας τη βιβλιοθήκη οπτικοποίησης δεδομένων ggplot2, απεικόνιζε τον αριθμό των ημερών από το 100ό επιβεβαιωμένο κρούσμα κάθε χώρας στον άξονα X και τον αθροιστικό αριθμό κρουσμάτων στον άξονα Y.
«Θεωρητικά, αυτό το γράφημα απαντά στο ερώτημα… αλλά νομίζω ότι δεν είναι κάτι που θα είχε πραγματική απήχηση σε εκατομμύρια ανθρώπους», είπε.
Περαιτέρω εκδοχές του γραφήματος μετέτρεψαν τα ίδια δεδομένα σε ένα σχέδιο που παρουσίαζε μια ιστορία.
«Τώρα την απάντηση τη δίνει ο τίτλος», είπε, για το γράφημα στα δεξιά με τον πιο δυναμικό, επεξηγηματικό τίτλο. «Μας λέει ότι οι περισσότερες από αυτές τις χώρες… βρίσκονται στην πραγματικότητα στην ίδια τροχιά, ενώ κάποιες άλλες κατάφεραν να επιβραδύνουν την εξάπλωση».
Στη συνέχεια, ήρθε το πρόβλημα του υπομνήματος. Στην αρχική εκδοχή, οι αναγνώστες έπρεπε να μετακινούνται διαρκώς μεταξύ ενός έγχρωμου υπομνήματος και των γραμμών του γραφήματος.
«Ζητάς από κάποιον να παρακολουθεί διαρκώς το υπόμνημα και τις γραμμές», είπε. Έτσι, μετέφερε τις ετικέτες απευθείας πάνω στις γραμμές, επιτρέποντας στους αναγνώστες να βλέπουν αμέσως ποια χώρα αντιπροσώπευε κάθε γραμμή.
Στη συνέχεια ήρθε η στρατηγική χρήση του χρώματος. Ομαδοποίησε τις χώρες της Ανατολικής Ασίας με μπλε χρώμα, έδειξε την Ιταλία με μαύρο χρώμα και ανέδειξε το Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ με άλλες έντονες αποχρώσεις. Οι δευτερεύουσες χώρες μπήκαν με γκρίζο χρώμα.
«Αντιστοιχίζουμε την οπτικοποίηση των δεδομένων με το μήνυμα… φέρνοντάς τα όλο και πιο κοντά» εξήγησε, «έτσι ώστε να απαιτείται όλο και λιγότερη, για να κατανοήσουμε τι βλέπουμε».
Τέλος, πρόσθεσε σχολιασμό με μια γραμμή η οποία δείχνει την πορεία του ιού που διπλασιάζεται κάθε δύο ημέρες, καθώς και επεξηγηματικές σημειώσεις που υποδεικνύουν πολιτικές αποφάσεις ή σημεία καμπής σε χώρες-κλειδιά. Είναι σημαντικό ότι δεν άλλαξε κανένα από τα υποκείμενα δεδομένα ή τη δομή.
«Η θεμελιώδης γεωμετρία αυτού του γραφήματος… τίποτα από αυτά δεν έχει αλλάξει», δήλωσε ο Μπερν-Μέρντοχ. «Ωστόσο, βελτιώσαμε σημαντικά το γράφημα ως στοιχείο επικοινωνίας, εστιάζοντας στο κείμενο, στο χρώμα, στις ετικέτες και στον σχολιασμό».
Το τελικό συμπέρασμα: «Δεν μπορείς να φτιάχνεις γραφήματα μόνο για αυτούς που καταλαβαίνουν τα γραφήματα. Πρέπει να δημιουργείς ιστορίες για όλους».
