«Έχουμε μόλις αρχίσει»: μια συζήτηση με τον ερευνητή δημοσιογράφο Paul Radu

«Το οργανωμένο έγκλημα ξεκίνησε την παγκοσμιοποίηση των δραστηριοτήτων του πριν από περίπου 50 χρόνια, πολύ πριν ξεκινήσουν οι διασυνοριακές συνεργασίες μεταξύ ερευνητών δημοσιογράφων. Έχουμε μόλις αρχίσει», δήλωσε στο iMEdD ο Paul Radu, Ρουμάνος ερευνητής δημοσιογράφος καθώς και Συνιδρυτής και Επικεφαλής του Τμήματος Καινοτομίας του Organized Crime and Corruption Reporting Project (OCCRP), το οποίο ιδρύθηκε το 2007.

Σύμφωνα με τον Radu, το σημαντικό προβάδισμα του οργανωμένου εγκλήματος έχει αναγκάσει τους δημοσιογράφους να υιοθετήσουν πιο εφευρετικές ερευνητικές προσεγγίσεις, χρησιμοποιώντας λιγότερους πόρους. Το Investigative dashboard (ID), μια πλατφόρμα που παρέχει βάσεις δεδομένων για τον εντοπισμό προσώπων, εταιρειών και περιουσιακών στοιχείων, καθώς και το λογισμικό Visual Investigative Scenarios (VIS), ένα εργαλείο που «ζωντανεύει» τον χαρακτηριστικό πίνακα με την κόκκινη κλωστή που βλέπουμε στις ταινίες, προσφέροντας παράλληλα τη δυνατότητα ταξινόμησης και αποθήκευσης μεγάλου όγκου δεδομένων, είναι μερικά μόνο από τα εργαλεία που ανέπτυξε ο Radu και η ομάδα του. «Βρισκόμαστε σε ένα σημείο καμπής αυτή τη στιγμή, όπου οι μέθοδοι του ερευνητικού ρεπορτάζ μπορούν να διαλύσουν συστήματα που χτίζονται τα τελευταία 50 χρόνια», δήλωσε.

Ο εντοπισμός της διαδρομής του χρήματος ή το λεγόμενο «Follow-the-money» είναι ένας τομέας όπου τέτοια εργαλεία μπορούν να φανούν εξαιρετικά χρήσιμα. Στην εκτεταμένη έρευνά του, ο Radu έχει ασχοληθεί με τα λεγόμενα «πλυντήρια», τα δίκτυα, δηλαδή, που επιτρέπουν τη διασυνοριακή διακίνηση μεγάλων χρηματικών ποσών, μέσω offshore εταιρειών ή κοινών λογαριασμών, τα οποία μειώνουν το κόστος και απλοποιούν την διαδικασία του «ξεπλύματος» του μαύρου χρήματος. Ωστόσο, αξίζει να αναρωτηθούμε αν η χρήση των κρυπτονομισμάτων και των πλατφορμών blockchain, η οποία έχει σημειώσει σημαντική αύξηση τα τελευταία χρόνια, μπορεί να διευκολύνει το ξέπλυμα του μαύρου χρήματος. Σε αυτό το ερώτημα, ο Radu έδωσε μια απλή απάντηση: «Πραγματικά δεν έχει σημασία». «Είτε πρόκειται για ψηφιακό είτε για παραστατικό χρήμα (fiat money), ένας ερευνητής δημοσιογράφος, πρέπει πάντα να ακολουθεί το ‘αποτύπωμα’ του χρήματος είτε αυτό είναι σε πλατφόρμες blockchain, σε τράπεζες αλλά και σε συστήματα hawala. Υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους οι εγκληματικές οργανώσεις ξεπλένουν χρήμα». Στην έκθεση «Follow the Money – A Digital Guide to Tracking Corruption» (Follow the Money – Ένας Ψηφιακός Οδηγός για τον Εντοπισμό της Διαφθοράς), ο Radu εξηγεί ότι, ακόμα κι αν είναι ψηφιακό, το μαύρο χρήμα πάντα καταλήγει να αποκτά φυσική μορφή, ως ακίνητο, ομόλογο, κομμάτι γης ή άλλο περιουσιακό στοιχείο, έτσι ώστε να μπορεί να εισέλθει νόμιμα στις παγκόσμιες αγορές. Το σημαντικό είναι να μπορέσει κανείς να ενώσει τα κομματία του παζλ.

Για να επιτευχθεί αυτό, απαιτούνται περεταίρω εργαλεία. Ο Radu εξήγησε ότι το OCCRP αξιοποίησε τη μηχανική μάθηση (machine learning) προκειμένου να αναπτύξει ένα σύστημα Aleph, με σκοπό την επεξεργασία μεγάλου όγκου δεδομένων και κατ’επέκταση την ανάπτυξη προγνωστικών μοντέλων για τον εντοπισμό του διασυνοριακού οργανωμένου εγκλήματος. «Αυτό δεν σημαίνει ότι γνωρίζουμε με βεβαιότητα το είδος του οργανωμένου εγκλήματος για το οποίο μιλάμε, ούτε ξέρουμε ποια θα είναι η επόμενη κίνηση που θα γίνει. Μας δίνεται, όμως, μια σειρά επιλογών για το πού και το πώς να ερευνήσουμε. Τα συστήματα δεδομένων μας κατευθύνουν πάντα στους τομείς όπου πρέπει να επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας», είπε ο Radu.

Σε κάθε περίπτωση, τα ερευνητικά εργαλεία δεν χρειάζεται να είναι υπερβολικά περίπλοκα ή γεμάτα τεχνικούς όρους για να είναι ελκυστικά. Ο Radu αναφέρθηκε στο project «Floodlight» του OCCRP, που βρίσκεται στον δεύτερο χρόνο ανάπτυξής του και ουσιαστικά συνδυάζει το ερευνητικό ρεπορτάζ με ταινίες μυθοπλασίας και βιντεοπαιχνίδια. Στόχος του είναι να προσελκύσει νέους επαγγελματίες που θέλουν να εκπαιδευτούν στη χρήση βασικών εργαλείων και να κατανοήσουν πώς λειτουργεί η εγκληματικότητα με έναν διασκεδαστικό αλλά και προσβάσιμο τρόπο.

Ωστόσο, κάποιοι θα μπορούσαν να πουν ότι, στο όνομα αυτής της προσβασιμότητας, τα ολοένα και πιο εμπορικά φορμάτ, όπως τα ντοκιμαντέρ αληθινού εγκλήματος (true crime documentaries) (μεταξύ των οποίων και η επιτυχημένη σειρά του Netflix «Dirty Money»), αλλά και οι διαδικτυακές κοινότητες που επιχειρούν να επιλύσουν εγκλήματα χρησιμοποιώντας τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή πληροφορίες απο ανοιχτές πηγές (open-source intelligence), θολώνουν τα όρια μεταξύ ερευνητών δημοσιογράφων και πολιτών. Για τον Radu, όμως, αυτό δεν αποτελεί σοβαρή απειλή για τη δημοσιογραφία. «Οι ερευνητές δημοσιογράφοι δεν είναι πάνω απο 10.000 παγκοσμίως» είπε, τονίζοντας ότι θα πρέπει να μοιράζονται χάρτες, εργαλεία και δεδομένα με το κοινό για να ενισχύσουν τον αντίκτυπο του έργου τους, ταυτόχρονα τηρώντας τον κώδικα δεοντολογίας και τα πρότυπα του ερευνητικού ρεπορτάζ. Παρόλαυτα, η διαδικασία της εκμάθησης και ανταλλαγής γνώσεων δεν είναι απλή υπόθεση. Οι πολίτες δεν μπορούν να γίνουν ερευνητές δημοσιογράφοι από τη μια μέρα στην άλλη, καθώς στην χρήση των εργαλείων και των δεδομένων, που απαιτούνται για την αποκάλυψη του οργανωμένου εγκλήματος, υποβόσκουν κίνδυνοι. «Είναι σημαντικό να οργανώσουμε ένα κίνημα πολιτών που έχουν επίγνωση του ρίσκου, αλλά που είναι ταυτόχρονα πρόθυμοι να πάρουν αυτό το ρίσκο προς όφελος του δημόσιου συμφέροντος», κατέληξε ο Radu.

Η λύση είναι ο διάλογος – ο διάλογος πέρα από τα σύνορα. Μόνο έτσι θα καταφέρουμε να αναμετρηθούμε ουσιωδώς με τα δίκτυα διαφθοράς και εγκλήματος που έχουν ήδη παγκοσμιοποιηθεί εδώ και πολύ καιρό.

Paul Radu, Συνιδρυτής και Επικεφαλής του Τμήματος Καινοτομίας του Organized Crime and Corruption Reporting Project (OCCRP)

Όταν ρωτήθηκε ποια συμβουλή θα έδινε σε έναν ερευνητή δημοσιογράφο που κάνει τα πρώτα του βήματα στο πεδίο του οργανωμένου εγκλήματος, ο Radu ήταν λακωνικός: «Να διαβάζει». Όπως εξήγησε, οι ερευνητές δημοσιογράφοι πρέπει να είναι ενημερωμένοι σε όλα τα πεδία, είτε πρόκειται για την επιστήμη και τα μαθηματικά, είτε για τα δεδομένα και τον προγραμματισμό. Επομένως, είναι σημαντικό να διαβάζουν και να αντλούν έμπνευση από τις έρευνες και τις δημοσιεύσεις συναδέλφων τους. Αυτό επίσης σημαίνει ότι θα πρέπει να ξεφεύγουν από τα πλαίσια του ερευνητικού ρεπορτάζ και να εμβαθύνουν σε άλλους τομείς, να συζητούν με καλλιτέχνες και επιστήμονες, να ταξιδεύουν και να κατανοούν τις πολιτιστικές διαφορές μεταξύ των λαών. «Η λύση είναι ο διάλογος – ο διάλογος πέρα από τα σύνορα. Μόνο έτσι θα καταφέρουμε να αναμετρηθούμε ουσιωδώς με τα δίκτυα διαφθοράς και εγκλήματος που έχουν ήδη παγκοσμιοποιηθεί εδώ και πολύ καιρό», είπε ο Radu στο τέλος της συζήτησής μας.

Μετάφραση: Ανατολή Σταυρουλοπούλου