Σε ποια θέματα εστίασαν οι πολιτικοί αρχηγοί κατά την έναρξη της επίσημης προεκλογικής περιόδου, ποιο είναι το συναισθηματικό κλίμα που επικρατεί και κατά πόσο ανιχνεύεται πόλωση και λαϊκισμός στον λόγο τους.
Ανιχνεύοντας την πόλωση στον προεκλογικό πολιτικό λόγο στην Ελλάδα
Διαχωρίζοντας τον ανταγωνισμό, τη διαίρεση και την πόλωση στον πολιτικό λόγο.
Ο λαϊκισμός στον προεκλογικό πολιτικό λόγο στην Ελλάδα
Λαϊκισμός δεν είναι τα ψέματα, οι υποσχέσεις ή η υποκρισία των πολιτικών.
Το Σάββατο 22 Απριλίου προκηρύχθηκαν επίσημα οι εκλογές της 21ης Μαΐου 2023 και άνοιξε η αυλαία της τυπικής προεκλογικής περιόδου. Η πρώτη μεγάλη στροφή προς τις κάλπες, δηλαδή το πρώτο δεκαήμερο, έχει ήδη συμπληρωθεί και μας δίνει τη δυνατότητα να καταγράψουμε το πολιτικό πεδίο στην αφετηρία αυτής της προεκλογικής περιόδου. Σε ποια βάση ξεκινά ο προεκλογικός αγώνας; Ποιο είναι το σημείο εκκίνησης; Ένας από τους βασικούς στόχους του έργου αυτού, άλλωστε, είναι ο έλεγχος διαφόρων υποθέσεων ή/και στερεοτυπικών αντιλήψεων σχετικά με την προεκλογική περίοδο συνολικά και τα κόμματα (φυσιογνωμία, πολιτικός λόγος) πιο συγκεκριμένα. Τα στοιχεία του πρώτου δεκαημέρου μας προσφέρουν μια σειρά από πρώτα δεδομένα, για να ελέγξουμε μερικές από αυτές τις υποθέσεις. Κάποιες από αυτές επιβεβαιώνονται και κάποιες διαψεύδονται και μας αναγκάζουν να σκεφτούμε πώς θα προσεγγίσουμε μια διαφορετική ή πιο πολύπλοκη εικόνα από αυτήν που μπορεί να αναμέναμε.
Η υπόθεση που πολύ εύκολα και γρήγορα επιβεβαιώνεται είναι αυτή η οποία έχει να κάνει με το συναισθηματικό κλίμα που δημιουργεί ή εκπέμπει κάθε ομιλία πολιτικού αρχηγού. Η ταξινόμηση έχει τρία πεδία κατάταξης: θετικό-ουδέτερο-αρνητικό. Εδώ, πρέπει να επιστήσουμε την προσοχή στον αναγνώστη και στην αναγνώστρια. Αρνητικό συναισθηματικό κλίμα δεν σημαίνει μια αρνητική, επιθετική ή «τοξική» ομιλία. Θετική ομιλία δεν σημαίνει μια χαρούμενη ομιλία. Με τον αρνητικό προσδιορισμό εδώ εννοείται ότι το υποκείμενο εκφοράς του λόγου μπορεί να ασκεί κριτική, να περιγράφει αρνητικά συμβάντα ή ο τρόπος που πλαισιώνει άλλα γεγονότα να είναι πεσιμιστικός. Αντίθετα, ο θετικός προσδιορισμός μπορεί να σημαίνει ότι το υποκείμενο εκφοράς του λόγου μιλά για μια σειρά από επιτυχίες ή θετικά γεγονότα που έλαβαν χώρα ή πως εν γένει πλαισιώνει σημεία του λόγου με θετικό και αισιόδοξο τρόπο. Και στις δυο περιπτώσεις, δεν εξετάζεται εάν αυτή η θετικότητα ή η αρνητικότητα είναι ορθή, αληθής ή δίκαιη.
Οι στιγμές πόλωσης και το συναισθηματικό κλίμα στον λόγο των αρχηγών
Έχοντας τις παραπάνω παρατηρήσεις κατά νου, εύλογα θα υπέθετε κανείς πως το κόμμα που βρίσκεται στην κυβέρνηση θα παρουσίαζε έναν πιο θετικό λόγο, επιχειρώντας να κάνει έναν επιτυχημένο απολογισμό της θητείας της και να τονίσει τις θετικές δεσμεύσεις της για το μέλλον, ενώ τα κόμματα της αντιπολίτευσης θα είχαν έναν λιγότερο θετικό ή και αρνητικό λόγο εξαιτίας της κριτικής που αναμένεται να ασκήσουν. Αυτή ακριβώς είναι η εικόνα που αποτυπώνεται στις πρώτες ομιλίες των πολιτικών αρχηγών. Όλες οι ομιλίες του Πρωθυπουργού βρίσκονται εντός του θετικού φάσματος, ενώ όλες οι υπόλοιπες κινούνται στο φάσμα του ουδέτερου ή του αρνητικού. Συγκεκριμένα, οι ομιλίες του Αλέξη Τσίπρα και του Νίκου Ανδρουλάκη βρίσκονται όλες στο ουδέτερο φάσμα, οι ομιλίες του Δημήτρη Κουτσούμπα και του Γιάνη Βαρουφάκη στο όριο μεταξύ ουδέτερου και αρνητικού, ενώ αυτές του Κυριάκου Βελόπουλου –κατά βάση– εντός του αρνητικού φάσματος. Θα είναι κρίσιμο να δούμε εάν αυτή η τάση παγιωθεί μέχρι το τέλος της προεκλογικής περιόδου.
Δύο άλλες ερευνητικές υποθέσεις συνδέονται με τις έννοιες της πόλωσης και του λαϊκισμού (για το πώς εννοιολογούνται οι δύο όροι στο πλαίσιο της παρούσας ανάλυσης, βλ. τα αντίστοιχα εισαγωγικά κείμενα για την πόλωση και τον λαϊκισμό). Προεκλογικά είθισται να υπάρχει μια ανησυχία για το αν το πολιτικό περιβάλλον θα πολωθεί. Αυτή τη φορά η εκτίμηση για την αυξημένη πόλωση παρουσιάστηκε σχεδόν ως βεβαιότητα λόγω της αναμονής μιας δεύτερης κάλπης που θα ακολουθήσει τις εκλογές της 21ης Μαΐου. Η ανάλυση θα επιχειρήσει να εξετάσει εάν εντοπίζονται στον λόγο των πολιτικών αρχηγών ανταγωνιστικά ή πολωτικά ρητορικά σχήματα.
Όλες οι ομιλίες του Πρωθυπουργού βρίσκονται εντός του θετικού φάσματος, ενώ όλες οι υπόλοιπες κινούνται στο φάσμα του ουδέτερου ή του αρνητικού.
Από την άλλη, ο λαϊκισμός θεωρείται από πολλές αναλύσεις ως βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας μεταπολιτευτικά αλλά και ιδίως τα χρόνια μετά την πρόσφατη οικονομική κρίση και την εμπειρία των μνημονιακών προγραμμάτων. Επομένως, ένα σημαντικό ερώτημα είναι εάν υπάρχει κόμμα ή πολιτικός που εκφέρει λαϊκιστικό λόγο κατά τη διάρκεια της τρέχουσας προεκλογικής περιόδου. Από την ανάλυση των δεδομένων έως τώρα, κανένας λόγος δεν φαίνεται να μπορεί να χαρακτηρισθεί ως κυρίαρχα πολωτικός και κανένας λόγος δεν είναι χαρακτηριστικά λαϊκιστικός. Φυσικά, η κατάσταση είναι δυναμική και τίποτα δεν προεξοφλεί ότι στη συνέχεια της προεκλογικής περιόδου δεν θα παρατηρηθούν αλλαγές.
Ας δούμε πιο αναλυτικά μερικά σχετικά σημεία. Ως προς την πόλωση, αυτό που παρατηρείται είναι μερικές, είτε σποραδικές είτε εστιασμένες, στιγμές πόλωσης στον λόγο των πολιτικών αρχηγών. Τέτοιες στιγμές συναντώνται σε όλους τους πολιτικούς. Στον λόγο του Κυριάκου Μητσοτάκη μπορούμε να εντοπίσουμε ορισμένες τέτοιες στιγμές, με μόνο μία από αυτές να μπορεί να χαρακτηριστεί ως στιγμή υψηλής πόλωσης. Η ομιλία που διαφοροποιείται αισθητά από τις υπόλοιπες είναι αυτή στην παρουσίαση του προγράμματος του κόμματος, όπου ο λόγος ήταν ιδιαίτερα μετριασμένος και απουσίαζαν τέτοιες στιγμές.
Κατ’ αντιστοιχία με το συναισθηματικό κλίμα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η αντιπολίτευση θα έχει περισσότερες πολωτικές στιγμές και κάτι τέτοιο φαίνεται να επιβεβαιώνεται. Έτσι, οι στιγμές πόλωσης στον λόγο του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης είναι ελαφρώς περισσότερες από αυτές του Πρωθυπουργού. Και εδώ, μία ομιλία αποκλίνει αισθητά από τις υπόλοιπες και είναι η ομιλία του Αλέξη Τσίπρα στο Μενίδι, στις 30 Απριλίου 2023. Η ομιλία στο Μενίδι ήταν θεματική, εστίασε στον Ποντιακό Ελληνισμό και δεν παρατηρήθηκε καμία στιγμή αξιοσημείωτης πόλωσης καθ’ όλη τη διάρκειά της.
Ο λόγος του Νίκου Ανδρουλάκη παρουσιάζει λιγότερες στιγμές μέτριας ή υψηλής πόλωσης σε σύγκριση με εκείνον του Κυριάκου Μητσοτάκη και του Αλέξη Τσίπρα. Χαρακτηρίζεται, όμως, από μια παράδοξη «ήπια πόλωση» που εντοπίζεται συχνά σε έναν λόγο ο οποίος δεν φτάνει σε κλιμάκωση τόσο συχνά όσο συμβαίνει στην περίπτωση των δύο βασικών διεκδικητών. Εύλογα θα λέγαμε, οι δυο ομιλίες του Δημήτρη Κουτσούμπα παρουσιάζουν αρκετές στιγμές μέτριας -ή μέτριας προς έντονη- πόλωσης. Σύνθημα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας αυτήν την περίοδο είναι το «Μόνοι τους και όλοι μας», με τον Γενικό Γραμματέα του ΚΚΕ να σημειώνει σε ομιλία του ότι δεν περίμενε πως το σύνθημα θα επιβεβαιωθεί τόσο νωρίς. Τέλος, στιγμές -κυρίως- μέτριας πόλωσης μπορούμε να εντοπίσουμε και στον λόγο του Γιάνη Βαρουφάκη και του Κυριάκου Βελόπουλου. Οι ομιλίες του τελευταίου χρειάζονται προσοχή, καθώς οι λόγοι που έχουν αναλυθεί έως τώρα δεν αποτελούν ανοικτές δημόσιες ομιλίες όπως αυτές των υπόλοιπων αρχηγών.
Χωρίς λαϊκισμό ξεκίνησε η προεκλογική περίοδος
Ως προς τον λαϊκισμό, όπως αναφέρθηκε ήδη, αυτός δεν φαίνεται να αποτελεί προς το παρόν ιδιαίτερο γνώρισμα του προεκλογικού λόγου. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης επιβεβαιώνει στην παρούσα χρονική περίοδο την ταυτότητα του αντιλαϊκιστή πολιτικού που ο ίδιος ασπάζεται και στον λόγο του, σε αυτές τις ομιλίες δεν παρουσιάζεται καμία αξιοσημείωτη στιγμή λαϊκιστικού λόγου.
Έως τώρα, κανένας λόγος δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως κυρίαρχα πολωτικός και κανένας λόγος δεν είναι χαρακτηριστικά λαϊκιστικός.
Από την άλλη, ο Αλέξης Τσίπρας στο παρελθόν (ιδίως την περίοδο 2012-2015) θεωρούταν ένα τυπικό παράδειγμα πολιτικού που άρθρωνε έναν (αριστερό) λαϊκιστικό λόγο. Σε αυτή τη φάση της προεκλογικής περιόδου, μπορούν να εντοπιστούν ορισμένες στιγμές λαϊκιστικού λόγου στις ομιλίες του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης, αλλά δεν φαίνεται να αρκούν για να προσδιοριστεί αυτός ο λόγος ως κυρίαρχα λαϊκιστικός. Δεν φαίνεται να έχουν τη συχνότητα, την ένταση ή τον ρόλο που είχαν παλαιότερα. Σε όλους τους άλλους πολιτικούς αρχηγούς δεν εντοπίζονται αξιοσημείωτες στιγμές λαϊκιστικού λόγου, πέρα από μεμονωμένες και αποσπασματικές αναφορές «χαμηλής» έντασης.
Προεκλογικές ομιλίες με κυρίαρχο θέμα τις… εκλογές
Ακολούθως, θα εξετάσουμε τις κυρίαρχες θεματικές στον λόγο των πολιτικών αρχηγών. Μια τέτοια ανάλυση μπορεί να μας δώσει μια εικόνα για τα θέματα που κυριαρχούν στην πολιτική αντιπαράθεση και για τα θέματα για τα οποία κάθε κόμμα θεωρεί ευνοϊκότερο για το ίδιο να τοποθετείται σχετικά. Καθώς οι ομιλίες είναι προεκλογικές, σε ένα μεγάλο ποσοστό ο λόγος των πολιτικών αρχηγών περιστρέφεται γύρω από τις ίδιες τις εκλογές, την κάλπη και το αποτέλεσμά της.
Ας δούμε αναλυτικότερα τι ισχύει για κάθε πολιτικό. Στον λόγο του Πρωθυπουργού, το ζήτημα των εκλογών βρίσκεται στις πρώτες τρεις θεματικές σε τρεις από τις πέντε ομιλίες του και σε ποσοστά από 22% έως 38%. Τα ζητήματα που συμπληρώνουν την τριάδα στις διαφορετικές αυτές ομιλίες είναι η οικονομία, η εργασία, ο δημόσιος τομέας και η υγεία. Θεματικές όπως λογοδοσία, διαφάνεια, διαφθορά συνήθως εντοπίζονται στον λόγο των πολιτικών της αντιπολίτευσης. Αντίθετα, στον λόγο του Κυριάκου Μητσοτάκη, οι θεματικές της λογοδοσίας, της δημοκρατίας, της δικαιοσύνης κυμαίνονται σε εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά (1-2%).
Αντίστοιχα, η θεματική των εκλογών εμφανίζεται ως βασική σε τρεις από τις τέσσερις ομιλίες του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης (19%-33%). Οι υπόλοιπες θεματικές που εμφανίζονται στην πρώτη πεντάδα αφορούν στην οικονομία, τη διαφθορά, τη λογοδοσία και την υγεία. Αισθητή απόκλιση παρουσιάζει η ομιλία στο Μενίδι, που ήταν αφιερωμένη στον Ποντιακό Ελληνισμό και στις πρώτες θεματικές βρέθηκαν ο πολιτισμός και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτό αποδίδεται στην ιδιαιτερότητα της ομιλίας.
Ο λόγος του προέδρου του ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ παρουσιάζει μεγαλύτερη ποικιλία στις κορυφαίες θεματικές, όπου –εκτός των εκλογών– συναντούμε τις θεματικές της αγροτικής πολιτικής, της λογοδοσίας, της οικονομίας, της στέγασης, της εκπαίδευσης και του κοινωνικού κράτους. Στην περίπτωση του Νίκου Ανδρουλάκη, μπορούμε να δούμε πως η πόλη στην οποία εκφωνείται μια ομιλία μπορεί να επηρεάσει τα θέματα τα οποία θα θίξει ένας πολιτικός, καθώς στην ομιλία του ίδιου στην Αλεξανδρούπολη εμφανίζονται, για πρώτη φορά, στις πρώτες τρεις θεματικές τα ζητήματα της εθνικής ασφάλειας και του μεταναστευτικού.
Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στην ομιλία του Δημήτρη Κουτσούμπα στη Λέσβο με το ζήτημα του μεταναστευτικού και των εξωτερικών σχέσεων να συμπληρώνουν μαζί με τη θεματική των εκλογών την πρώτη τριάδα. Εντελώς διαφορετική η εικόνα στην ομιλία του Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής, όπου η θεματική των εκλογών πλαισιώνεται από τα ζητήματα της εργασίας και του πολιτισμού.
Ο Κυριάκος Βελόπουλος καταπιάνεται στις τοποθετήσεις του με λίγες θεματικές. Τα βασικά θέματα που εντοπίζονται είναι η οικονομία, οι εξωτερικές σχέσεις, ο πολιτισμός, η εθνική ασφάλεια και η αγροτική πολιτική. Μια διαφοροποίηση παρουσιάζεται στις δυο τελευταίες τοποθετήσεις του Προέδρου της Ελληνικής Λύσης, όπου εμφανίζονται οι θεματικές της διαφθοράς και της δημοκρατίας. Η εξέλιξη αυτή συνδέεται πιθανότατα με την απόφαση της Αρχής Καταπολέμησης Νομιμοποίησης Εσόδων από Εγκληματικές Δραστηριότητες να ασκήσει έλεγχο στα οικονομικά του κόμματος. Τέλος, όπως θα υπέθετε κανείς, τα ζητήματα της οικονομίας και του χρέους συμπληρώνουν, μαζί με τις εκλογές, τη βασική τριάδα θεμάτων που καλύπτει ο Γιάνης Βαρουφάκης. Το γεγονός αυτό αποτυπώνει τόσο το σταθερό ενδιαφέρον του ίδιου όσο και του κόμματος για το ζήτημα του χρέους, που δεν εμφανίζεται στις κεντρικές θεματικές άλλου πολιτικού.
Άλλοι πολιτικοί και κοινωνικές ομάδες που αναφέρονται από τους αρχηγούς
Κλείνοντας αυτήν την πρώτη καταγραφή των μέχρι στιγμής δεδομένων, μπορούμε να συμπληρώσουμε τις παραπάνω αναλύσεις εξετάζοντας τις ονομαστικές αναφορές που μπορούμε να εντοπίσουμε στις ομιλίες των πολιτικών αρχηγών. Αυτή η επιπλέον παρατήρηση μπορεί να μας δώσει και άλλα στοιχεία για τις θεματικές με τις οποίες ασχολείται ο κάθε πολιτικός και ποια ζητήματα θέτει, με άμεσο ή έμμεσο τρόπο. Είναι εύλογο ότι, στις γεωγραφικές αναφορές, οι πολιτικοί αναφέρονται κάθε φορά στην πόλη, τον νομό ή το ευρύτερο γεωγραφικό διαμέρισμα όπου εκφωνείται η εκάστοτε ομιλία. Επομένως, αναφορές σε άλλα μέρη αξίζει να προσεχθούν, διότι υπονοούν την εισαγωγή μιας θεματικής.
Για παράδειγμα, στις τέσσερις από τις πέντε ομιλίες του Πρωθυπουργού εντοπίζονται αναφορές στον Έβρο. Προφανώς, αυτές συνδέονται με την εξαγγελία για την επέκταση του φράχτη στα σύνορα. Παράλληλα, η μοναδική χώρα, πλην της Ελλάδας, που αναφέρεται στις ομιλίες του Κυριάκου Μητσοτάκη είναι η Τουρκία. Ο Νίκος Ανδρουλάκης αναφέρεται στην Τουρκία, στην Κύπρο αλλά και στην Πορτογαλία ως παράδειγμα καλής πρακτικής στη διαχείριση του Ταμείου Ανάπτυξης. Το Ταμείο Ανάπτυξης είναι μια σταθερή αναφορά σε κάθε ομιλία του προέδρου του ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ.
Εύλογα, οι πολιτικοί αναφέρονται σε άλλα κόμματα και άλλους πολιτικούς αρχηγούς. Η εικόνα αυτή τη στιγμή είναι πως ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης επιλέγει να αναφερθεί προσωπικά στον Κυριάκο Μητσοτάκη αρκετά περισσότερες φορές από όσες ο Πρωθυπουργός στον Αλέξη Τσίπρα. Ο μοναδικός πολιτικός της Νέας Δημοκρατίας, εκτός του Κυριάκου Μητσοτάκη, που εντοπίζεται στον λόγο του Αλέξη Τσίπρα είναι ο βουλευτής Ανδρέας Πάτσης που συνδέεται με το ζήτημα των πλειστηριασμών πρώτης κατοικίας και η υπόθεσή του είχε χαρακτηριστεί στον δημόσιο λόγο ως σκάνδαλο.
Στις τέσσερις από τις πέντε ομιλίες του Πρωθυπουργού εντοπίζονται αναφορές στον Έβρο. Ο Αλέξης Τσίπρας αναφέρεται προσωπικά στον Κυριάκο Μητσοτάκη αρκετά περισσότερες φορές από όσες ο τελευταίος στον αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης.
Ιδιαίτερα υψηλός είναι ο αριθμός των αναφορών του Νίκου Ανδρουλάκη προς τους δύο βασικούς διεκδικητές και αυτό ίσως εξηγείται από την επιθυμία να διατηρήσει την αυτόνομη θέση του ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ στο πολιτικό τοπίο. Στον λόγο του Νίκου Ανδρουλάκη εμφανίζονται, επίσης, οι πρώην πρωθυπουργοί Ανδρέας Παπανδρέου και Κώστας Καραμανλής. Ο μοναδικός άλλος πολιτικός που αναφέρεται στον Ανδρέα Παπανδρέου είναι ο Γιάνης Βαρουφάκης. Οι μοναδικοί ξένοι πολιτικοί παράγοντες, οι οποίοι αναφέρονται πάνω από μία φορά στις ομιλίες των αρχηγών, είναι οι Μάριο Ντράγκι και Βλαντιμίρ Πούτιν από τον Γιάνη Βαρουφάκη και ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε από τον Αλέξη Τσίπρα.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι στον λόγο του Αλέξη Τσίπρα εντοπίζονται αναφορές στον «ελληνικό λαό» που συνδέονται με τις στιγμές λαϊκιστικού λόγου οι οποίες σχολιάστηκαν νωρίτερα. Την ίδια στιγμή, εντοπίζονται σαφείς αναφορές στη «μεσαία τάξη» ή τους «νέους», κοινωνικές ομάδες που επιδιώκει να προσεγγίσει ο ΣΥΡΙΖΑ. Τέτοιες συγκεκριμένες αναφορές απουσιάζουν από τον λόγο του Κυριάκου Μητσοτάκη. Από την άλλη, παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι στον λόγο του Νίκου Ανδρουλάκη συναντούμε αναφορές στους «αγρότες». Ίσως αυτό να συνδέεται με τις συγκεκριμένες περιοχές τις οποίες επισκέφθηκε. Μένει να φανεί στη συνέχεια.
Οι ομιλίες του Δημήτρη Κουτσούμπα παρουσιάζουν αναφορές που δεν συναντώνται σε κανέναν άλλον λόγο πολιτικού αρχηγού, όπως οι αναφορές στο ΝΑΤΟ. Είναι, επίσης, ο πολιτικός που αναφέρθηκε ονομαστικά στα Τέμπη. Τέλος, οι βασικές κοινωνικές (και κοινωνικο-πολιτικές) ομάδες στις οποίες αναφέρεται ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ είναι οι εργάτες, οι αγωνιστές και οι κομμουνιστές. Η παρατήρηση αυτή εξηγεί γιατί το σημαίνον «λαός» δεν έχει στον λόγο του ΚΚΕ τη λειτουργία που απαιτείται για να θεωρηθεί ο λόγος λαϊκιστικός.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αναφορές που ξεχωρίζουν στον λόγο του Γιάνη Βαορυφάκη. Οι αναφορές αυτές καθιστούν την ομιλία αρκετά διαφορετική από τις ομιλίες των υπόλοιπων αρχηγών. Εκεί, συναντά κανείς ονομαστικές αναφορές σε επιχειρηματίες, όπως τα στελέχη του κόμματος συνηθίζουν να κάνουν, αναφορές σε πολλές χώρες όπως οι Ιταλία, Γαλλία, Ουκρανία, αναφορές στη Φρανκφούρτη ή το Βερολίνο, στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και την Credit Suisse. Αυτές οι αναφορές επιβεβαιώνουν ότι ο λόγος του Γιάνη Βαρουφάκη εστιάζει σε οικονομικά ζητήματα και φαίνεται να είναι πιο διεθνοποιημένος, συνδέοντας τα εγχώρια ζητήματα με τις διεθνείς εξελίξεις ή επιχειρώντας κάποιες συγκρίσεις.
Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί η ομιλία του Αλέξη Τσίπρα στο Μενίδι, όπου επικρατούν οι αναφορές στον Ποντιακό Ελληνισμό, τους Πόντιους κτλ. Αυτό δείχνει ότι η συγκεκριμένη ομιλία δεν μπορεί να συγκριθεί ευθέως με καμία άλλη προεκλογική ομιλία του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης.
