Τι είπαν οι πολιτικοί αρχηγοί στους πολίτες τις τελευταίες ημέρες πριν από την κάλπη και ποια είναι τα βασικά συμπεράσματα για τον πολιτικό λόγο που ακούσαμε την προεκλογική περίοδο που μόλις τελείωσε.
Ο πολιτικός λόγος των έξι αρχηγών στην «καρδιά» της προεκλογικής περιόδου
Ποιοι πολιτικοί αρχηγοί μιλούν περισσότερο για την ατζέντα τους, ποιοι αφιερώνονται σε κριτική προς τους αντιπάλους, ποια επιμέρους ζητήματα συμπληρώνουν τις παγιωμένες θεματικές και κατά πόσο ο πολιτικός λόγος κλιμακώνεται λίγο πριν από τις κάλπες.
Ανιχνεύοντας την πόλωση στον προεκλογικό πολιτικό λόγο στην Ελλάδα
Διαχωρίζοντας τον ανταγωνισμό, τη διαίρεση και την πόλωση στον πολιτικό λόγο.
Ο λαϊκισμός στον προεκλογικό πολιτικό λόγο στην Ελλάδα
Λαϊκισμός δεν είναι τα ψέματα, οι υποσχέσεις ή η υποκρισία των πολιτικών.
Με την ολοκλήρωση της εκλογικής διαδικασίας, μπορούμε πια να αναλύσουμε και να σχολιάσουμε συνολικά την εξέλιξη του πολιτικού λόγου κατά την τελευταία προεκλογική περίοδο, λίγο πριν να ξεκινήσει και επίσημα η νέα. Στο παρόν κείμενο θα παρουσιάσουμε τα δεδομένα από τις ομιλίες των πολιτικών αρχηγών τις τέσσερις τελευταίες ημέρες πριν από τις εκλογές και στην πορεία θα καταγράψουμε ορισμένα συμπεράσματα για το σύνολο της προεκλογικής περιόδου.
Προγραμματικό λόγο ανέπτυξαν κυρίως οι Κυριάκος Μητσοτάκης και Νίκος Ανδρουλάκης – Σταθερά θετικό το συναίσθημα στις ομιλίες του πρώτου
Όπως σε κάθε κείμενο αυτής της σειράς, ξεκινούμε από το συναισθηματικό πρόσημο που χαρακτηρίζει τις ομιλίες. Η συνθήκη που εντοπίσαμε από την αρχή της προεκλογικής περιόδου επιβεβαιώθηκε και τις τελευταίες ημέρες: Ο Πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας Κυριάκος Μητσοτάκης ολοκλήρωσε τον προεκλογικό αγώνα με όλες τις ομιλίες του να βρίσκονται εντός του θετικού φάσματος, ενώ όλες οι ομιλίες των αρχηγών της αντιπολίτευσης τις τελευταίες εκείνες ημέρες βρέθηκαν στο ουδέτερο φάσμα. Η γενική τάση έμεινε σταθερή καθ’ όλη τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, με τον Κυριάκο Μητσοτάκη να είναι ο μοναδικός πολιτικός αρχηγός οι ομιλίες του οποίου τοποθετούνταν εντός του θετικού φάσματος, αποτυπώνοντας έτσι και τον προγραμματικό λόγο που εξέφραζε.
Συγκεκριμένα, στο σύνολο των ομιλιών του Πρωθυπουργού, το 85% της έκτασης τους αφιερώθηκε στην προβολή του προγράμματος και της ατζέντας που εφάρμοσε ή θα εφαρμόσει. Από τις ομιλίες των τελευταίων ημερών, αυτές στον Πειραιά και το Θησείο ήταν οι πιο προγραμματικές με ποσοστό αντίστοιχο του συνολικού μέσου όρου, αποδεικνύοντας πως δεν υπήρξε παρέκκλιση από τη στρατηγική του προγραμματικού λόγου ούτε τις τελευταίες ημέρες πριν από την κάλπη. Ο μοναδικός άλλος πολιτικός στις ομιλίες του οποίου η ατζέντα υπερείχε της κριτικής (63% έναντι 37% στο σύνολο των ομιλιών) ήταν ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ, Νίκος Ανδρουλάκης. Κυρίαρχα προγραμματική ήταν και η ομιλία του Νίκου Ανδρουλάκη στο Θησείο.
Απολύτως μοιρασμένες μεταξύ της προβολής της ατζέντας και της κριτικής στους αντιπάλους εμφανίζονται, στη γενική τους εικόνα, οι ομιλίες του Αλέξη Τσίπρα σε όλη την προεκλογική περίοδο. Εντύπωση προκαλεί πως στη Θεσσαλονίκη, τρεις μέρες πριν να λήξει η προεκλογική περίοδος, αφιέρωσε τα ¾ της ομιλίας του στην κριτική. Η κατάσταση αντιστράφηκε μόνο στις τελευταίες δύο ομιλίες στην πλατεία Συντάγματος και στην Πάτρα. Σχεδόν εξίσου μοιρασμένες ήταν και ομιλίες του Γιάνη Βαρουφάκη στο σύνολο της προεκλογικής περιόδου. Στις τελευταίες τρεις ομιλίες του, και ιδίως σε αυτές στη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα, επέλεξε να δώσει έμφαση στον προγραμματικό λόγο έναντι της κριτικής. Κατά βάση κριτικός ήταν ο λόγος του Δημήτρη Κουτσούμπα και του Κυριάκου Βελόπουλου. Παρ’ όλα αυτά, και οι τρείς ομιλίες του Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ τις τελευταίες ημέρες σε Πάτρα, Σύνταγμα και Πειραιά εστίασαν περισσότερο στην προβολή της ατζέντας και των θέσεων του κόμματος.
Δεν υπήρξε έντονη πόλωση, ούτε γενικευμένη χρήση λαϊκιστικών σχημάτων λόγου
Ως προς την πόλωση και τον λαϊκισμό, η προεκλογική περίοδος έκλεισε χωρίς σημαντικές διαφοροποιήσεις από τις γενικές τάσεις που είχαν ήδη καταγραφεί. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης επιβεβαίωσε την ταυτότητα του μη λαϊκιστή ή αντιλαϊκιστή που ο ίδιος έχει διεκδικήσει και αποδώσει στον εαυτό του. Στον ίδιο αντιλαϊκιστικό πόλο εντάσσεται και ο Νίκος Ανδρουλάκης. Δεν βρέθηκε καμία χρήση λαϊκιστικών σχημάτων λόγων στις ομιλίες του Κυριάκου Βελόπουλου. Πολύ χαμηλά και σποραδικά τα σχήματα λαϊκιστικού λόγου στις ομιλίες του Γιάνη Βαρουφάκη και του Δημήτρη Κουτσούμπα. Οι ομιλίες του Αλέξη Τσίπρα ήταν αυτές στις οποίες καταγράφονταν σταθερά σχήματα λαϊκιστικού λόγου, σε επίπεδα όμως που δεν θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μια ανεπτυγμένη λαϊκιστική στρατηγική λόγου όπως αυτή που είχαμε δει τα χρόνια 2012-2015. Η κεντρική ομιλία του Αλέξη Τσίπρα στο Σύνταγμα είχε αρκετές στιγμές που εμφανίστηκαν τέτοια σχήματα, αλλά δεν αλλάζει ουσιωδώς τη γενική εικόνα.
Ως προς την πόλωση, δεν καταγράφηκε –όπως λέει και η εμπειρική παρατήρηση των περισσότερων– μια διάχυτη πολιτικο-κοινωνική πόλωση ή μια ακραία κλιμάκωση. Τα σχήμα πόλωσης στον πολιτικό λόγο ήταν υπαρκτά, αλλά η χρήση τους παρέμενε πιο συγκεκριμένη και στοχευμένη. Προφανώς, τα σχήματα πόλωσης εντοπίστηκαν περισσότερο στον λόγο της αντιπολίτευσης και όχι σε αυτόν της κυβέρνησης, αν και τις τελευταίες τέσσερις ημέρες τέθηκαν πιο έντονα τα διλήμματα και από την πλευρά του Κυριάκου Μητσοτάκη. Ο λόγος του Αλέξη Τσίπρα παρουσίασε μια κλιμάκωση περίπου από τις 5 Μάϊου και έπειτα και σταθεροποιήθηκε σε –κατά βάση μέτριας έντασης– χρήση σχημάτων πολωτικού λόγου τις τελευταίες δέκα ημέρες. Η τάση της παγιωμένης χρήσης τέτοιων σχημάτων συνεχίστηκε και εντοπίστηκε ακόμα και στην κεντρική του ομιλία στην πλατεία Συντάγματος. Παρόμοια ήταν και η τάση στις ομιλίες του Νίκου Ανδρουλάκη με τον λόγο να κλιμακώνεται σταδιακά τις τελευταίες δέκα ημέρες της προεκλογικής περιόδου και να μένει εκεί και στην τελευταία του ομιλία στο Ηράκλειο. Ο λόγος του Δημήτρη Κουτσούμπα παρουσίαζε σημαντικές διακυμάνσεις ανά ομιλία, αλλά είναι αυτός που παρουσίασε την υψηλότερη κλιμάκωση στον δείκτη της πόλωσης. Με σημαντικό επίπεδο χρήσης πολωτικών σχημάτων λόγου έκλεισε και εκείνος την προεκλογική εκστρατεία με την τελευταία του ομιλία στον Πειραιά. Υπενθυμίζουμε, άλλωστε, πως το κεντρικό σύνθημα του ΚΚΕ ήταν «μόνοι τους και όλοι μας». Χρήση ήπιων σχημάτων πόλωσης έκανε, ως επί το πλείστον, ο Γιάνης Βαρουφάκης με πολύ μεμονωμένες στιγμές κλιμάκωσης, με μία από αυτές να είναι η κεντρική –και τελευταία του– ομιλία στην Αθήνα.
Στόχοι της κριτικής Τσίπρα ήταν η οικονομία, η λογοδοσία και η διαφθορά
Όπως έχουμε παρατηρήσει στα εβδομαδιαία κείμενα σχολιασμού που προηγήθηκαν, οι ίδιες οι εκλογές και το διακύβευμά τους ήταν η βασική θεματική των ομιλιών των πολιτικών αρχηγών, επιχειρώντας να κινητοποιήσουν τους ψηφοφόρους τους. Από αυτήν την τάση εξαιρείται μόνο ο Γιάνης Βαρουφάκης, στις ομιλίες του οποίου οι εκλογές ήταν το δεύτερο βασικό του θέμα, μετά την οικονομία. Για να εξαγάγουμε συμπεράσματα σχετικά με την ατζέντα κάθε κόμματος, θα εξαιρέσουμε τη θεματική των εκλογών από τον σχολιασμό που θα ακολουθήσει. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης έδειξε από την αρχή ότι προτάσσει τρία θέματα: οικονομία, υγεία, εργασία. Ήταν φανερό στο γενικό προεκλογικό υλικό του ίδιου και του κόμματός του, και ήταν κάτι που επιβεβαιώθηκε και στην ανάλυση του συνόλου των προεκλογικών ομιλιών του. Εάν λάβουμε υπόψη μας τα σημεία των ομιλιών που εστίαζαν στην ατζέντα, τα θέματα που απουσίαζαν ή έτυχαν εξαιρετικά χαμηλής προβολής ήταν τα παρακάτω: χρέος, δημοκρατία, δικαιοσύνη, πανδημία, περιβάλλον, ανθρώπινα δικαιώματα, πολιτισμός, λογοδοσία, αγροτική πολιτική, τουρισμός.
Ο Αλέξης Τσίπρας, στο σύνολο των δεδομένων και των ομιλιών του την προεκλογική περίοδο, εστίασε στην οικονομία, τις θεματικές της λογοδοσίας και της διαφθοράς και στην εργασία. Οι αιχμές της ατζέντας του ήταν η οικονομία, η εργασία και η υγεία και οι στόχοι της κριτικής του η οικονομία, η λογοδοσία και η διαφθορά. Από τα σημεία του προγραμματικού του λόγου έλειπαν ή έτυχαν χαμηλής προβολής οι θεματικές του μεταναστευτικού, του δημόσιου τομέα, της εθνικής ασφάλειας και της εξωτερικής πολιτικής. Ήδη βλέπουμε ορισμένες σημαντικές διαφορές στον πολιτικό λόγο των δυο βασικών διεκδικητών, παρότι η οικονομία ήταν κυρίαρχη στον λόγο και των δύο ή, για την ακρίβεια, ήταν η κυρίαρχη θεματική της προεκλογικής περιόδου συνολικά.
Αξίζει να δούμε ποιες διαφοροποιήσεις καταγράφονται και στα υπόλοιπα κοινοβουλευτικά κόμματα. Ο Νίκος Ανδρουλάκης είχε στην ατζέντα του συνολικά την οικονομία, τη λογοδοσία, την αγροτική πολιτική και το χρέος (ιδιωτικό και δημόσιο). Στο μέρος της κριτικής, αναδείκνυε τα ζητήματα της λογοδοσίας και της δημοκρατίας, μαζί με το κεντρικό θέμα της οικονομίας, ενώ το προγραμματικό μέρος ήταν πολυθεματικό, με στοχευμένες αναφορές στην αγροτική πολιτική, τη στέγαση και το κοινωνικό κράτος συνολικά (υγεία, εκπαίδευση, πρόνοια). Έχουμε αναδείξει και άλλες φορές κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου ότι ο Νίκος Ανδρουλάκης ιεράρχησε ψηλά την απεύθυνση στον αγροτικό κόσμο.
Πώς αναλύουμε τις προεκλογικές ομιλίες των πολιτικών αρχηγών
Η μεθοδολογία εργασίας, από τη συλλογή ως την ανάλυση των δεδομένων, στο πλαίσιο του έργου για την ανάλυση του προεκλογικού πολιτικού λόγου.
Ο πολιτικός λόγος τις πρώτες δέκα ημέρες της προεκλογικής περιόδου
Σε ποια θέματα εστίασαν οι πολιτικοί αρχηγοί κατά την έναρξη της επίσημης προεκλογικής περιόδου, ποιο είναι το συναισθηματικό κλίμα που επικρατεί και κατά πόσο ανιχνεύεται πόλωση και λαϊκισμός στον λόγο τους.
Οικονομία και εργασία ήταν οι βασικές θεματικές στο σύνολο των ομιλιών του Δημήτρη Κουτσούμπα. Στον προγραμματικό λόγο εντασσόταν και το ζήτημα της στέγασης. Τα ίδια ζητήματα –δηλαδή, οικονομία, εργασία, στέγαση– αποτελούσαν και τους στόχους της κριτικής του Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ, μαζί με την υγεία και τη δημοκρατία.
Έχουμε σημειώσει ξανά πως οι τοποθετήσεις του Κυριάκου Βελόπουλου, καθώς υπήρξαν εισηγήσεις στο πλαίσιο συνεντεύξεων Τύπου, δεν μπορούν να συγκριθούν ευθέως με τις ομιλίες των υπολοίπων και δεν δίνουν μια εξαιρετικά καλή βάση για ανάλυση και εξαγωγή συμπερασμάτων. Σε αυτές, πάντως, διακρίνονται ως βασικές θεματικές η οικονομία, η διαφθορά και η εξωτερική πολιτική. Ψηλά στα σημεία του προγραμματικού λόγου βρέθηκε και η αγροτική πολιτική.
Οι δύο βασικές θεματικές που εντοπίζονται στο σύνολο του λόγου του Γιάνη Βαρουφάκη ήταν η οικονομία και το χρέος. Στο προγραμματικό μέρος αναδεικνυόταν και το ζήτημα της δημοκρατίας, ενώ η κριτική περιελάμβανε και τις ιδιωτικοποιήσεις. Ήταν ένας λόγος με σαφείς διαφορές από τους υπολοίπους, καθώς –μεταξύ άλλων– ήταν ο μόνος που έθετε τόσο έντονα τις θεματικές του χρέους (δημόσιου και ιδιωτικού) και το ζήτημα των ιδιωτικοποιήσεων. Πρόκειται για θέματα, ιδίως το δεύτερο, που έμεναν χαμηλά στους άλλους πολιτικούς αρχηγούς.
330 φορές αναφέρθηκε ο Αλέξης Τσίπρας ονομαστικά στον Κυριάκο Μητσοτάκη, 67 φορές συνέβη το αντίστροφο
Ένα εργαλείο το οποίο φάνηκε ιδιαίτερα ενδιαφέρον όλη αυτήν την προεκλογική περίοδο ήταν η καταγραφή των ονομαστικών αναφορών. Το εύρημα που εντοπίσαμε από την αρχή είναι ότι ο Αλέξης Τσίπρας αναφέρεται ονομαστικά στον Πρωθυπουργό πολύ περισσότερες φορές από όσες ο Κυριάκος Μητσοτάκης στον αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Η συχνότητα των αναφορών ήταν τόσο μεγάλη, ώστε η λέξη «Μητσοτάκης» να είναι η πιο συχνή ονομαστική αναφορά στον λόγο του Αλέξη Τσίπρα.
Στον λόγο του Κυριάκου Μητσοτάκη, αν εξαιρέσουμε τις αναφορές στον Αλέξη Τσίπρα (67), μόνο άλλοι δύο πολιτικοί εμφανίζονται με αξιοσημείωτες αναφορές: ο Γιάνης Βαρουφάκης (18) και ο Γιώργος Κατρούγκαλος (11). Η παρατήρηση που αφορά τον δεύτερο είναι εξαιρετικά σημαντική, καθώς η αναφορά εμφανίζεται μόνο τις τελευταίες ημέρες, μετά τη δήλωση που έκανε ο Γιώργος Κατρούγκαλος σε τηλεοπτικό κανάλι σχετικά με τις ασφαλιστικές εισφορές. Άλλες κομβικές αναφορές στον λόγο του Κυριάκου Μητσοτάκη ήταν οι εξής: Εθνικό Σύστημα Υγείας (42), Ταμείο Ανάκαμψης (33), Έβρος (37), Τουρκία (38). Και εδώ, φανερώνονται ξανά βασικές θεματικές του λόγου του Πρωθυπουργού: υγεία, οικονομία, εθνική ασφάλεια/μεταναστευτικό.
Επαναλαμβάνουμε το εντυπωσιακό εύρημα πως η συχνότερη ονομαστική αναφορά του Αλέξη Τσίπρα ήταν το όνομα «Μητσοτάκης» (330), δείχνοντας με έναν τρόπο την επιλογή της προσωπικής αντιπαράθεσης και της κινητοποίησης στη βάση αυτής της αντίθεσης. Το ΕΣΥ υπήρξε και εδώ μια βασική αναφορά. Ενδιαφέρον, τέλος, παρουσιάζει το γεγονός πως οι βασικές ομάδες στις οποίες απευθύνθηκε ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης με άμεσες ονομαστικές αναφορές ήταν οι νέοι (35) και η μεσαία τάξη (28). Το (ελληνικό) τοπωνύμιο με την υψηλότερη συχνότερη αναφορά ήταν τα Τέμπη.
Ο Νίκος Ανδρουλάκης είχε σταθερά έναν υψηλό αριθμό ονομαστικών αναφορών τόσο στον Κυριάκο Μητσοτάκη (212) όσο και στον Αλέξη Τσίπρα (145). Αξίζει να αναφέρουμε ότι η τρίτη σε συχνότητα αναφορά σε πρόσωπο ήταν αυτή στον ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ, Ανδρέα Παπανδρέου. Συχνές ήταν οι αναφορές στο Ταμείο Ανάκαμψης και στο ΕΣΥ. Η κοινωνική/επαγγελματική ομάδα στην οποία απευθύνθηκε περισσότερο ήταν οι αγρότες, σημείο που αξίζει προσοχής, ενώ η χώρα στην οποία επέλεξε να αναφερθεί περισσότερο, εκτός της Ελλάδας, ήταν η Πορτογαλία, συγκρίνοντας τον τρόπο διαχείρισης των πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης στις δυο χώρες.
Χαμηλές ήταν οι ονομαστικές αναφορές του Δημήτρη Κουτσούμπα στους αντίπαλους πολιτικούς αρχηγούς. Τα Τέμπη ήταν, επίσης, το τοπωνύμιο με τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης στις ομιλίες του Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ. Ονομαστική απεύθυνση έκανε ο Δημήτρης Κουτσούμπας κατά βάση προς τους εργαζόμενους και τους κομμουνιστές, τον ρόλο των οποίων στις τοπικές κοινωνίες και τον συνδικαλισμό εξήρε συχνά. Το ΝΑΤΟ ήταν μια αναφορά που δεν συναντούμε με αξιόλογη συχνότητα στον λόγο κανενός άλλου πολιτικού αρχηγού.
Συνολικά, χαμηλές ήταν οι ονομαστικές αναφορές στον λόγο του Κυριάκου Βελόπουλου. Μια διαφοροποίηση ήταν η συχνότητα αναφορών στη Μακεδονία, που δεν εντοπίζεται στον λόγο των υπολοίπων.
Ο λόγος του Γιάνη Βαρουφάκη παρουσιάζει μεγάλες διαφορές από αυτόν των υπόλοιπων πολιτικών αρχηγών ως προς τις ονομαστικές αναφορές που καταγράφηκαν. Μια πρώτη παρατήρηση είναι πως είναι ο μόνος που στον λόγο του εντοπίζεται ως σημαντική αναφορά η τρόικα (47) και το υπερταμείο (36), αναφορές στενά συνδεδεμένες με τη συνθήκη των μνημονίων. Ξεχωρίζει, επίσης, η ονομαστική αναφορά σε επιχειρηματίες αλλά και η συχνή αναφορά στη Θάτσερ ως αντιπαράδειγμα.
Τι μπορούμε να κρατήσουμε ως βασικές παρατηρήσεις από την προεκλογική περίοδο που πέρασε:
α) Δεν παρατηρήθηκε περίοδος έντονης ή ακραίας πόλωσης, όπως προβλεπόταν πριν από την έναρξη της προεκλογικής εκστρατείας.
β) Δεν εντοπίστηκε γενικευμένη χρήση λαϊκιστικών σχημάτων λόγου. Ακόμα και στον λόγο που εντοπίστηκε τέτοια χρήση, δηλαδή στον λόγο του Αλέξη Τσίπρα, αυτές οι αναφορές δεν συνιστούσαν βασική στρατηγική του λόγου του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης.
γ) Με βάση την ανάλυση των ομιλιών και ως ποσοστό του συνολικού λόγου, προγραμματικό λόγο ανέπτυξαν κυρίως οι Κυριάκος Μητσοτάκης και Νίκος Ανδρουλάκης. Μοιρασμένος μεταξύ προγράμματος και κριτικής ήταν ο λόγος των Τσίπρα και Βαρουφάκη. Κριτικός ήταν ο λόγος των Κουτσούμπα και Βελόπουλου.
δ) Ως προς το συναισθηματικό πρόσημο, ο μόνος λόγος που ήταν σταθερά θετικός ήταν αυτός του Κυριάκου Μητσοτάκη.
ε) Τα δύο παραπάνω στοιχεία διαφοροποίησαν κρίσιμα τον λόγο του Πρωθυπουργού από τον λόγο των υπόλοιπων πολιτικών αρχηγών.
