Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε από το Global Investigative Journalism Network. Διαβάστε το πρωτότυπο άρθρο.
Ένας νέος οδηγός για την ερευνητική δημοσιογραφία
Το Διεθνές Δίκτυο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (Global Investigative Journalism Network) σε συνεργασία με το iMEdD δημιούργησαν τον οδηγό «Εισαγωγή στην Ερευνητική δημοσιογραφία», που έγραψαν μερικοί από τους κορυφαίους ερευνητές δημοσιογράφους στον κόσμο.
Λονδίνο, μια παγωμένη χειμωνιάτικη ημέρα. Ο άνεμος σφυρίζει ανάμεσα από τους ουρανοξύστες, ο ήλιος αντανακλάται στα τζάμια των γραφείων και οι άνθρωποι δένουν σφιχτά τα κασκόλ τους για να προστατευτούν από το κρύο.
Μαζί με μια ομάδα δημοσιογράφων από το Ηνωμένο Βασίλειο και διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, βρίσκομαι εδώ για ένα ασυνήθιστο πείραμα: αν ένας δημοσιογράφος ξέρει ότι παρακολουθείται, μπορεί να εντοπίσει ποιος τον παρακολουθεί;
Αφού μας χώρισαν σε ζευγάρια, μας είπαν να ακολουθήσουμε μια προκαθορισμένη διαδρομή. Θα ξεκινήσουμε από τα γραφεία του Bloomberg, θα κατευθυνθούμε προς έναν σταθμό του μετρό, θα αποβιβαστούμε στον καθεδρικό ναό του Αγίου Παύλου δύο στάσεις αργότερα και θα καταλήξουμε σε ένα κοντινό εμπορικό κέντρο. Εκεί, πρέπει να παραμείνουμε τουλάχιστον 60 δευτερόλεπτα. Η συνολική απόσταση είναι μικρότερη από ένα μίλι, αλλά υπάρχουν πέντε σημεία ελέγχου όπου πρέπει να χρονομετρήσουμε τη διαδρομή μας.
Γνωρίζουμε ήδη ότι παρακολουθούμαστε από επαγγελματίες-ηθοποιούς, εκπαιδευμένους στην παρακολούθηση, οι οποίοι έλαβαν το πρωί μια φωτογραφία μας. Ξέρουν τι φοράμε, με ποιον είμαστε και ποια διαδρομή θα ακολουθήσουμε.
Η αποστολή μας είναι να τους εντοπίσουμε χωρίς να το καταλάβουν. Αν αντιληφθούν ότι τους είδαμε, αποκλειόμαστε. Γιατί, υπό πραγματικές συνθήκες, το τελευταίο πράγμα που θέλεις είναι να καταλάβει το άτομο που σε παρακολουθεί ότι το αντιλήφθηκες.
Ακούγεται εύκολο, σωστά; Ειδικά για μια ομάδα 16 δημοσιογράφων που αποτελείται από βραβευμένους ερευνητές, συντάκτες μεγάλων ειδησεογραφικών οργανισμών και ανεξάρτητους ρεπόρτερ. Κάποιοι έχουν εκπαιδευτεί σε εχθρικά περιβάλλοντα, άλλοι έχουν μάθει τεχνικές ασφαλείας και κάποιοι άλλοι είναι πολύ πιθανό να έχουν συμμετάσχει σε μυστικές αποστολές. Σε κάθε περίπτωση, όλοι τους είναι δημοσιογράφοι, που σημαίνει ότι είναι καλοί στο να παρατηρούν λεπτομέρειες και να «διαβάζουν» ανθρώπους, καταστάσεις και σενάρια. Πόσοι, λοιπόν, πιστεύετε ότι κατάφεραν να εντοπίσουν το άτομο που τους παρακολουθούσε; Κανείς.
«Σκεφτόμουν ότι είναι άντρας. Μου είχε σφηνωθεί αυτή η ιδέα στο κεφάλι» είπε μία δημοσιογράφος, την οποία –όπως αποδείχθηκε– παρακολουθούσε μια γυναίκα.
Με τη συνεργάτιδά μου είχαμε εντοπίσει μερικά άτομα που μας φάνηκαν ύποπτα: ανθρώπους που τραβούσαν φωτογραφίες σε σημεία που δεν είχαν τίποτα το ιδιαίτερο – έναν τυχαίο δρόμο, την έξοδο του μετρό. Όταν, όμως, μας ακολούθησαν δύο νεαροί άνδρες στην αποβάθρα του μετρό και μπήκαν στο ίδιο τρένο – με κατεύθυνση στα δυτικά – βεβαιωθήκαμε. Ήμασταν στο τελευταίο βαγόνι και τους είδαμε να κατεβαίνουν από τον συρμό στην ίδια στάση με εμάς. Είχαμε, μάλιστα, τόσο καλή οπτική που μπορέσαμε να τους βγάλουμε φωτογραφία χωρίς να μας δουν.
Τελικά αποδείχθηκε ότι ήταν δύο άλλοι δημοσιογράφοι που συμμετείχαν στο ίδιο πείραμα. Το χειρότερο είναι ότι γνώριζα τον έναν από αυτούς, αλλά δεν είχα δει το πρόσωπό του.
Ήμασταν τόσο σίγουρες ότι είχαμε καταλάβει ποιος μας παρακολουθεί, που σταματήσαμε να ψάχνουμε για άλλα άτομα.
Η πραγματική μας «σκιά», μια παραγωγός ταινιών με καρό παλτό και σκούφο, μας ακολουθούσε χωρίς να έχουμε πάρει χαμπάρι. Όπως μας είπε αργότερα, το πράσινο παλτό που φορούσα με έκανε εύκολο στόχο. Εκείνη, αντίθετα, φορούσε τα ρούχα που φοράει πάντα κι έτσι περνούσε εντελώς απαρατήρητη στο πλήθος. Είχε σκεφτεί, μάλιστα, να φέρει μαζί και τον σκύλο της, μιας και κανείς δεν υποπτεύεται όσους βγάζουν βόλτα κατοικίδια.
Ένα ζευγάρι εξεπλάγη όταν έμαθε ότι το άτομο που τελικά τους παρακολουθούσε ήταν ένας νεαρός με μακρύ κασκόλ που έμοιαζε να ‘χει μόλις βγει από το χρηματιστήριο. Την ίδια έκπληξη ένιωσαν και δύο άλλοι δημοσιογράφοι, τους οποίους ακολουθούσε ένας μεγαλύτερος σε ηλικία, ατημέλητος τύπος, που σε καμία περίπτωση δεν έμοιαζε με μυστικό πράκτορα της MI6 που συνήθως βλέπουμε στις ταινίες.
Στο τέλος της άσκησης ήρθαν όλοι να μας συναντήσουν και εκεί πήραμε το μεγαλύτερο μάθημα της ημέρας: ποτέ μην υποθέτεις ότι ξέρεις πώς μπορεί να μοιάζει το άτομο που σε ακολουθεί.
Εντοπίζοντας ένα άτομο που σε παρακολουθεί
Ανάμεσα στους δημοσιογράφους που συμμετέχουν στο πείραμα, υπάρχει κάποιος που ανησυχεί ότι η τελευταία του έρευνα μπορεί να τον έχει βάλει στο στόχαστρο παρακολούθησης. Υποψιάζεται ότι τον έχουν παρακολουθήσει στο παρελθόν και, δεδομένης της φύσης των θεμάτων που ερευνά, αυτός ο φόβος δεν τον εγκαταλείπει ποτέ. «Συμμετέχω σε όσες περισσότερα εκπαιδευτικά προγράμματα μπορώ», λέει χαρακτηριστικά.
Μια άλλη δημοσιογράφος γνωρίζει ότι έχει βρεθεί υπό παρακολούθηση στο παρελθόν. Δεν πίστευε ποτέ ότι θα συμμετείχε σε ένα τέτοιου είδους εκπαιδευτικό πρόγραμμα, όμως χρειάστηκε να πάθει για να μάθει ότι, ακόμα και στις δημοκρατίες, υπάρχουν άνθρωποι που θέλουν να ξέρουν κάθε σου κίνηση και να βλέπουν με ποιους συναντιέσαι.
Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα διευθύνει ο Frank Smyth, εκτελεστικός διευθυντής της Global Journalists Security, μιας εταιρείας που παρέχει εκπαίδευση σε εχθρικά περιβάλλοντα και συμβουλές ασφαλείας σε δημοσιογράφους. «Πρέπει να σκεφτόμαστε την ασφάλειά μας σε κάθε τι που κάνουμε», λέει. «Υπάρχει μια λεπτή γραμμή μεταξύ επαγρύπνησης και παράνοιας».
Στο πλαίσιο της άσκησης, ακολουθήσαμε μια προκαθορισμένη διαδρομή. Στην πραγματικότητα, όμως, οι περισσότεροι από εμάς κάνουμε κάθε μέρα τις ίδιες διαδρομές: από το σπίτι στη δουλειά, από τον σταθμό του μετρό στο γραφείο, από την αγαπημένη μας καφετέρια στο σχολείο των παιδιών μας. Δεν θα έπαιρνε πολύ χρόνο σε κάποιον που μας παρακολουθεί να χαρτογραφήσει τις βασικές μας κινήσεις, τις ώρες που μετακινούμαστε και τους προορισμούς μας.
Η αλλαγή των καθημερινών διαδρομών είναι ένας βασικός τρόπος να δυσκολέψεις κάποιον που σε παρακολουθεί, λέει ο Smyth. Παράλληλα, συμβουλεύει τους δημοσιογράφους που φοβούνται ότι βρίσκονται υπό παρακολούθηση να έχουν αναπτυγμένη «επίγνωση της κατάστασης».
«Όλες οι γυναίκες έχουν αναπτυγμένη την επίγνωσης της κατάστασης. Όταν πρέπει να περπατήσεις μόνη σε ορισμένες περιοχές τη νύχτα, μαθαίνεις να ελέγχεις ό,τι κινείται στο περιβάλλον σου» εξηγεί. Οι δημοσιογράφοι που καταπιάνονται με ευαίσθητα θέματα θα πρέπει να υιοθετούν την ίδια τακτική, όταν πηγαίνουν στη δουλειά τους, ακόμη και στην καθημερινότητά τους.
«Αν σκεφτείς τη διαδικασία της παρακολούθησης, υπάρχουν εύκολοι και δύσκολοι στόχοι. Το ζητούμενο είναι να γίνεις δύσκολος στόχος», προσθέτει. «Η δουλειά του ατόμου που σε παρακολουθεί είναι να ανακαλύψει τις πηγές σου, πού μένεις, κ.ο.κ… Μην τους το κάνεις εύκολο».
Αν σκεφτείς τη διαδικασία της παρακολούθησης, υπάρχουν εύκολοι και δύσκολοι στόχοι. Το ζητούμενο είναι να γίνεις δύσκολος στόχος. Η δουλειά του ατόμου που σε παρακολουθεί είναι να ανακαλύψει τις πηγές σου, πού μένεις, κ.ο.κ… Μην τους το κάνεις εύκολο.
Frank Smyth, εκτελεστικός διευθυντής της Global Journalists Security
Ενώ όλοι οι δημοσιογράφοι πρέπει να γνωρίζουν τους κινδύνους της ψηφιακής παρακολούθησης και της παρακολούθησης μέσω κινητών τηλεφώνων, λέει, είναι επίσης σημαντικό να εξετάσουμε πώς λειτουργεί η φυσική παρακολούθηση. Από την παρακολούθηση σε στατικά σημεία — όπως το σπίτι ή ο χώρος εργασίας κάποιου — μέχρι την παρακολούθηση εν κινήσει. «Όταν περπατάς, χρησιμοποιείς τα μέσα μαζικής μεταφοράς ή συνδυάζεις και τα δύο, πρέπει να είσαι πάντα σε επιφυλακή για ανθρώπους και οχήματα γύρω σου» λέει.
«Οι λόγοι για τους οποίους σε παρακολουθούν μπορεί να είναι για να συλλέξουν πληροφορίες ή να συγκεντρώσουν στοιχεία για τις επαφές σου. Αυτό συνέβη, για παράδειγμα, στην περίπτωση του [Harvey] Weinstein. Μπορεί, επίσης, να θέλουν να εκφοβίσουν τις επαφές σου, να καταστρέψουν αρχεία, ακόμα και να προετοιμαστούν για μια επίθεση ή απαγωγή» λέει. «Όταν δολοφονούνται δημοσιογράφοι, συνήθως υπάρχουν στοιχεία που αποδεικνύουν ότι προηγουμένως παρακολουθούνταν».
Αυτό συνέβη στην περίπτωση του Ján Kuciak, ενός ερευνητή δημοσιογράφου που δολοφονήθηκε με την αρραβωνιαστικιά του στη Σλοβακία το 2018. Στα πλαίσια της επίσημης ανακριτικής διαδικασίας διαπιστώθηκε ότι είχε τεθεί υπό παρακολούθηση πριν από τη δολοφονία του, μαζί με αρκετούς άλλους δημοσιογράφους.
Σε έρευνα του 2023 που πραγματοποίησε το Balkan Investigative Reporting Network, η οποία έγινε πάνω σε δημοσιογράφους από 15 χώρες της κεντρικής και νοτιοανατολικής Ευρώπης, διαπιστώθηκε ότι «παρά την ύπαρξη νέων κατασκοπευτικών λογισμικών, όπως το Pegasus, που βάζουν στο στόχαστρο κινητά τηλέφωνα, οι “παραδοσιακές” μέθοδοι παρακολούθησης, όπως οι υποκλοπές και η φυσική παρακολούθηση, παραμένουν οι πιο συνηθισμένες». Μεταξύ των ενορχηστρωτών των παρακολουθήσεων, σύμφωνα με την έρευνα, είναι «οι κρατικές αρχές που προσπαθούν να μάθουν τις πηγές των δημοσιογράφων ή να αποκτήσουν πρόσβαση σε ευαίσθητο υλικό».
Αν και τα ευρήματα της έρευνας βασίστηκαν σε όλες τις μορφές παρακολούθησης δημοσιογράφων, η έκθεση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την ελευθερία του Τύπου στην Ευρώπη το 2024 προειδοποίησε ότι «η παρακολούθηση στερεί από τις πηγές των δημοσιογράφων την προστασία που απαιτείται, εκφοβίζει τους δημοσιογράφους και μπορεί να τους αποτρέψει από το να ερευνήσουν ευαίσθητα θέματα».
Ερευνώντας εγκλήματα πολέμου: Καταγραφή με φωτογραφίες και βίντεο
Ο ρόλος του οπτικού δημοσιογράφου, είτε πρόκειται για φωτογράφο είτε για βιντεογράφο, διαφοροποιείται από άλλους δημοσιογραφικούς ρόλους, καθώς απαιτείται η φυσική του παρουσία ώστε να παρατηρεί τα όσα συμβαίνουν. Χρειάζεται να είμαστε εκεί – στην πρώτη γραμμή, λειτουργώντας ως μάρτυρες. Ωστόσο, όπως κάθε δημοσιογράφος, πρέπει επίσης να κατανοήσουμε πλήρως το ευρύτερο πλαίσιο του θέματος που καλύπτουμε.
Συμβουλές για Δημοσιογράφους
Οι συμβουλές για το τι να κάνει ένας δημοσιογράφος αν νομίζει ότι παρακολουθείται ποικίλλουν και «αυτή είναι μια συζήτηση που διαφέρει αν βρίσκεσαι στο Λονδίνο, στην Ουάσινγκτον ή στη Μόσχα», λέει ο Smyth, αλλά, σε γενικές γραμμές, η συμβουλή του είναι να μην μιλήσεις ποτέ σε κάποιον που πιστεύεις ότι σε ακολουθεί και να αποφεύγεις την οπτική επαφή.
«Αν βρισκόσουν στη Συρία στα μέσα της δεκαετίας του 2000 και είχες οπτική επαφή με κάποιον, θα σε απήγαγε αμέσως», εξηγεί. «Δεν πρέπει ποτέ να κάνεις οπτική επαφή».
Αν έχεις την αίσθηση ότι σε παρακολουθούν, προσθέτει, προσπάθησε να «σκανάρεις» το περιβάλλον σου, αλλά με τρόπο που να φαίνεται φυσικός, έτσι ώστε να μην σε αντιληφθούν. «Η χρήση του κινητού τηλεφώνου είναι ένα καλό εργαλείο, αλλά αν δεν το κάνεις διακριτικά, θα σε καταλάβουν».
Αν νομίζεις ότι σε ακολουθούν, πήγαινε σε έναν ασφαλή χώρο — ένα κατάστημα ή ένα καφέ. Στο πεδίο, θα σε κυριεύσει ο πανικός. Εκεί θα έχεις χρόνο να ηρεμήσεις και να δεις αν κάποιος πίσω σου έχει σταματήσει επίσης.
Frank Smyth, ειδικός σε ζητήματα ασφάλειας
Είναι επίσης σημαντικό να μην περπατάς σε ήσυχα, σκοτεινά ή απομονωμένα μέρη, και όσο είναι δυνατόν, να συνοδεύεσαι από άλλο άτομο. «Σκέψου ποιον έχεις μαζί σου. Είναι πολύ πιο δύσκολο να απαγάγουν δύο άτομα», σημειώνει ο Smyth. «Αν νομίζεις ότι σε ακολουθούν, πήγαινε σε έναν ασφαλή χώρο — ένα κατάστημα ή ένα καφέ», καταλήγει. «Στο πεδίο, θα σε κυριεύσει ο πανικός. Εκεί θα έχεις χρόνο να ηρεμήσεις και να δεις αν κάποιος πίσω σου έχει σταματήσει επίσης».
Τελευταίες συμβουλές από τον Smyth:
- Κάνε τη δική σου ανάλυση διαδρομής – επανεξέτασε τον χάρτη του προορισμού σου και προσπάθησε να μην τον συμβουλεύεσαι συνέχεια, έχοντας τα μάτια στο κινητό σου.
- Να παρατηρείς οτιδήποτε είναι περίεργο. Πρόσεξε αν δεις το ίδιο άτομο μία, δύο ή τρεις φορές.
- Έχε επίγνωση της κατάστασης: Προσπαθήστε να καταλάβεις αν έχεις το βλέμμα κάποιου πάνω σου. Να είσαι σε εγρήγορση, χωρίς όμως να φαίνεται ότι είσαι σε εγρήγορση.
- Ρίξε ένα απλανές βλέμμα, αλλά μην κοιτάς επίμονα, αν υποψιάζεσαι ότι σε παρακολουθούν – αυτό θα σου επιτρέψει να δράσεις πριν σε αντιληφθούν και θα σου δώσει την ευκαιρία να αξιολογήσεις την απειλή.
- Διαφοροποίησε τις διαδρομές σου, ώστε να γίνεις πιο δύσκολος στόχος.
- Αν είναι βέβαιο ότι σε ακολουθούν, φύγε από το δρόμο. Χρησιμοποιήστε το Signal για να επικοινωνήσεις με συναδέλφους.
- Κράτα σημειώσεις για τα άτομα που ενδεχομένως να σε παρακολουθούν: φύλο, φυλή, ύψος, ηλικία, βάρος, χρώμα μαλλιών, στυλ ρούχων και διακριτικά χαρακτηριστικά. Αν το άτομο που νομίζεις ότι σε παρακολουθεί είναι σε αυτοκίνητο, σημείωσε τη μάρκα ή το μοντέλο του.
