Το πρωτότυπο άρθρο δημοσιεύτηκε από το GIJN στις 11/9/2023 και αναδημοσιεύτηκε από το iMEdD κατόπιν άδειας. Η αναδημοσίευσή του απαιτεί άδεια από τον εκδότη.
Σημείωση του συντάκτη: Oι συμβουλές από τον βετεράνο πολεμικό φωτογράφο Ron Haviv – συνιδρυτή του VII Photo Agency και του VII Foundation, ο οποίος έχει καλύψει περισσότερες από 25 συγκρούσεις, – που παρουσιάζονται σε αυτό το επεξεργασμένο κείμενο, συνοψίζουν τα όσα μοιράστηκε σε εκτενή συνέντευξη που παραχώρησε στον δημοσιογράφο του GIJN, Rowan Philp.
Σήμερα καλούμαστε να παρέχουμε το ευρύτερο πλαίσιο και να παραθέτουμε τα γεγονότα που οδήγησαν στο συμβάν…να συνθέσουμε μια πιο λεπτομερή λεζάντα και να τοποθετήσουμε την εικόνα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο.
Ο ρόλος του visual journalist (δημοσιογράφου οπτικοακουστικών μέσων), είτε πρόκειται για φωτογράφο είτε για βιντεογράφο, διαφοροποιείται από άλλους δημοσιογραφικούς ρόλους, καθώς απαιτείται η φυσική του παρουσία ώστε να παρατηρεί τα όσα συμβαίνουν. Χρειάζεται να είμαστε εκεί – στην πρώτη γραμμή, λειτουργώντας ως μάρτυρες. Ωστόσο, όπως κάθε δημοσιογράφος, πρέπει επίσης να κατανοήσουμε πλήρως το ευρύτερο πλαίσιο του θέματος που καλύπτουμε και τους βασικούς «παίκτες» που το απαρτίζουν. Και πρέπει, επίσης, να δικτυωνόμαστε γρήγορα σε τοπικό επίπεδο, ώστε να είμαστε ενήμεροι για τις γεγονότα και να μπορούμε να κάνουμε προβλέψεις για την εξέλιξη της κατάστασης.
Με την πάροδο των ετών η τεχνολογία εξελίσσεται επηρεάζοντας τις συνθήκες που επικρατούν στις ζώνες συγκρούσεων. Τα άτομα που βρίσκονται στο πεδίο της μάχης, συμπεριλαμβανομένων των στρατιωτών, έχουν εξοικειωθεί περισσότερο με τη φωτογραφία και δεν ξεγελιούνται με μια απλή διαγραφή μιας φωτογραφίας από την οθόνη της φωτογραφικής μηχανής. Σε ορισμένες περιοχές κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, η παρουσία και μόνο ενός δημοσιογράφου με μια φωτογραφική μηχανή – σύμβολα και οι δύο του δυτικού κόσμου – μπορούσαν να διακόψουν τα γεγονότα. Σήμερα, δεν δίνει κανείς σημασία σε αυτό.
Ταυτόχρονα, έχουν αλλάξει και οι ευθύνες μας. Δεδομένου ότι οι φωτογράφοι είναι συχνά οι πρώτοι ξένοι που καταφτάνουν σε μια ζώνη συγκρούσεων, υπάρχει μια αυξανόμενη προσδοκία από εμάς όχι μόνο να παρέχουμε οπτικό υλικό, αλλά και το απαραίτητο πλαίσιο. Ας υποθέσουμε, για παράδειγμα, ότι βρίσκεστε στη Μπούτσα της Ουκρανίας και βλέπετε δύο άνδρες να κείτονται νεκροί σε μια αυλή. Η διαδικασία που θα ακολουθούσατε παλαιότερα πιθανότατα θα ήταν να τραβήξετε την καλύτερη δυνατή φωτογραφία, να καταγράψετε την κατάσταση και να βάλτε τη λεζάντα «Δύο πτώματα ανδρών σε αυλή της Μπούτσα». Σήμερα όμως, καλούμαστε να παρέχουμε το ευρύτερο πλαίσιο και να παραθέτουμε τα γεγονότα που οδήγησαν στο συμβάν. Θα πρέπει να μιλήσουμε με όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους, να συλλέξουμε τεκμήρια, να συγκεντρώσουμε στοιχεία και να λάβουμε στοιχεία επικοινωνίας, με στόχο να συνθέσουμε μια πιο λεπτομερή λεζάντα και να τοποθετήσουμε την εικόνα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο.
Απαιτείται μεγάλη προσαρμοστικότητα και να είσαι σε θέση να αξιοποιήσεις τις ανάγκες και τις επιθυμίες τόσο των πολιτών όσο και των στρατιωτών, τηρώντας πάντα τον δημοσιογραφικό κώδικα δεοντολογίας.
Ερευνώντας εγκλήματα πολέμου: Επιθέσεις κατά αμάχων
Οι δημοσιογράφοι γίνονται αυτόπτες μάρτυρες των φρικαλεοτήτων που διαπράττονται εναντίον αμάχων.
Προετοιμασία
Πληροφορίες και εξοπλισμός που απαιτούνται πριν την καταγραφή μιας σύγκρουσης.
Προσπαθήστε να συγκεντρώσετε όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες εκ των προτέρων από παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης – όπως, για παράδειγμα, οι New York Times ή ο Guardian – από συναδέλφους σας, από εκπροσώπους Τύπου του στρατού που εμπιστεύεστε, από τοπικά μέσα ενημέρωσης, από ΜΚΟ και από τοπικούς δημοσιογράφους ή παραγωγούς πεδίου (γνωστοί και ως “φίξερ”), οι οποίοι μπορούν να σας βοηθήσουν.
Φυσικά, πρέπει ήδη να έχετε λάβει επίσημη εκπαίδευση σε εχθρικά περιβάλλοντα και στην παροχή πρώτων βοηθειών (HEFAT). [Δείτε περισσότερα για την εκπαίδευση αυτή παρακάτω]. Είναι επίσης σημαντικό να αναζητήσετε και να ενταχθείτε σε ομάδες στο WhatsApp ή το Facebook με δημοσιογράφους που βρίσκονται ήδη στο πεδίο.
Προσωπικά, έχω ένα κιτ που παίρνω μαζί μου στις αποστολές στο εξωτερικό, το οποίο περιέχει κάμερες, υπολογιστή, δορυφορικό τηλέφωνο κ.λπ., ενώ έχω και ένα επιπλέον εξειδικευμένο σετ εξοπλισμού ανάλογα με τη χώρα και το θέμα. Αν, φερ’ ειπείν, ο προορισμός μου είναι κάποιο πολεμικό μέτωπο, θα χρειαστώ το Α, το Β, και το Γ. Αν όμως, κατευθύνομαι στη Γαλλία για να καλύψω διαδηλώσεις, θα χρειαστώ διαφορετικό εξοπλισμό.
Ρωτήστε συναδέλφους που έχουν βρεθεί στην περιοχή τι αντικείμενα χρειάστηκαν και σκεφτείτε τις συνθήκες που θα επικρατούν στο σημείο. Υπάρχει ενδεχόμενο να μην έχει ρεύμα; Υπάρχουν κίνδυνοι από ασθένειες;
Αν κατευθύνομαι σε μια εξαθλιωμένη περιοχή, θα πρέπει να αντιμετωπίσω περισσότερα ιατρικά ζητήματα, επειδή θα είμαι πιο απομονωμένος απ’ ό,τι σε μια ευρωπαϊκή πόλη.
Για παράδειγμα, πριν ταξιδέψω στη Λιβύη για την Αραβική Άνοιξη, πήρα μαζί μου ένα αλεξίσφαιρο γιλέκο, αντιβαλλιστικές πλάκες και ένα δορυφορικό τηλέφωνο. Είχα επίσης ένα κουτί πρώτων βοηθειών και κάποιου είδους συσκευή απολύμανσης νερού, όπως αυτό το μικρό καλαμάκι φιλτραρίσματος. Μην ξεχάσετε να πάρετε έξτρα μπαταρίες, ειδικό εξοπλισμό ηλεκτροδότησης από οχήματα και ίσως κάποιο ηλιακό πάνελ. Το ζητούμενο είναι να εξασφαλίσετε όσο το δυνατό περισσότερη αυτονομία.
Φροντίστε επίσης να έχετε εφεδρικά συστήματα επικοινωνίας. Ευτυχώς, οι μέρες των κοστοβόρων δορυφορικών τηλεφωνικών κλήσεων με 40 δολάρια ανά λεπτό έχουν παρέλθει. Πλέον μπορείς να καλέσεις κάποιον με 2 δολάρια ανά λεπτό κλήσης ή να χρησιμοποιήσεις το δορυφορικό τηλέφωνο για να στείλεις εικόνες. Παραδόξως, στις περισσότερες περιοχές υπάρχει τηλεφωνική κάλυψη.
Μπορείτε, εντός λογικών ορίων, να κάνετε λιγότερο αισθητή την παρουσία σας. Ακόμα, όμως, και αν ο μοναδικός σας εξοπλισμός είναι ένα iPhone, εξακολουθείτε να στρέφετε μια συσκευή προς την κατεύθυνση κάποιου, επομένως είναι πρακτικά αδύνατον να μην αντιληφθεί κανείς την παρουσία σας.
Πρόσβαση
Η ενσωμάτωση (embed) με στόχο την παρατήρηση και την καταγραφή γεγονότων είναι μια αμφιλεγόμενη μέθοδος, ωστόσο παραμένει ο καλύτερος για τους φωτογράφους να καταγράψουν εγκλήματα πολέμου.
Η βοήθεια των φίξερ, οι οποίοι είναι γνωστοί και ως παραγωγοί πεδίου, είναι εξαιρετικά σημαντική, όχι μόνο για τις μεταφραστικές υπηρεσίες που παρέχουν, αλλά και για την εξασφάλιση πρόσβασης σε στρατιωτικούς ή παραστρατιωτικούς ηγέτες, πολιτικούς κ.ο.κ.. Η δημιουργία δεσμών με τους κατοίκους της περιοχής είναι απαραίτητη. Επιπλέον, είναι χρήσιμο να δίνετε στους ντόπιους να καταλάβουν ότι ανήκετε στον δυτικό Τύπο – φέροντας την ένδειξη «Press» μεταφρασμένη σε διαφορετικές γλώσσες, για παράδειγμα – καθώς έτσι θα αντιληφθούν ότι είστε το «όχημα» που θα μεταφέρει την ιστορία τους στον έξω κόσμο. Ταυτόχρονα, όμως, αυτό μπορεί να σας δυσκολέψει, καθώς ενδέχεται να έρθετε αντιμέτωποι με καχυποψία, δεδομένου ότι εκπροσωπείτε τη Δύση. Σε αυτή την περίπτωση, ίσως να χρειαστεί να αποφύγετε τον συσχετισμό σας με τον δημοσιογραφικό κόσμο. Κάθε κατάσταση έχει τους δικούς της κανόνες και απαιτεί ξεχωριστή ανάλυση.
Πρέπει, επίσης, να βρείτε τρόπο να προσεγγίσετε το σημείο, ενδεχομένως εφαρμόζοντας μια βασική στρατηγική, όπως η ενσωμάτωση σε μια δυτική στρατιωτική μονάδα. Αυτή η διαδικασία μπορεί να περιλαμβάνει συναντήσεις με διοικητές και τη σύνταξη συστατικών επιστολών από τους συντάκτες σας. Οι προσωπικοί δεσμοί που έχετε δημιουργήσει παίζουν μεγάλο ρόλο σε αυτό το σημείο – είναι εξαιρετικά χρήσιμο να έχετε αναπτύξει καλές σχέσεις με κάποιον εκπρόσωπο Τύπου του στρατού στην Ουκρανία, για παράδειγμα, ή να προσεγγίσετε κάποια ουκρανική στρατιωτική μονάδα, που θα σας επιτρέψει να εργαστείτε πιο ανεξάρτητα.
Υπάρχουν κανόνες με περιθώριο ευελιξίας, αλλά και κάποιοι απαράβατοι κανόνες. Μπορείτε, εντός λογικών ορίων, να κάνετε λιγότερο αισθητή την παρουσία σας. Ακόμα, όμως, και αν ο μοναδικός σας εξοπλισμός είναι ένα iPhone, εξακολουθείτε να στρέφετε μια συσκευή προς την κατεύθυνση κάποιου, επομένως είναι πρακτικά αδύνατον να μην αντιληφθεί κανείς την παρουσία σας. Ανάλογα με την εθνικότητα, το φύλο σας κ.ο.κ., είτε θα καταφέρετε να ενσωματωθείτε, είτε θα ξεχωρίζετε. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να λάβετε υπόψη. Οι φωτογράφοι που εργάζονται ανεξάρτητα πρέπει να εξετάσουν με ποιον τρόπο επηρεάζονται οι σχέσεις τους από αντιλήψεις που κυριαρχούν γύρω από την καταγωγή τους, καθώς αυτό μπορεί να επηρεάσει την ικανότητά τους να εργαστούν αποτελεσματικά σε διάφορα πλαίσια.
Για πολλούς δημοσιογράφους, αλλά και για το κοινό, η πρακτική της ενσωμάτωσης δημοσιογράφων σε στρατιωτικές μονάδες, όπως συνέβη με ορισμένους στον αμερικανικό στρατό κατά τη διάρκεια του δεύτερου πολέμου του Κόλπου, απέκτησε αρνητική χροιά. Παρόλα αυτά, η ενσωμάτωση είναι απαραίτητη για κάθε φωτογράφο, είτε ο στόχος του είναι να περάσει χρόνο με οικογένειες προσφύγων είτε με πολιτικούς που σχετίζονται με τη σύγκρουση. Το ζητούμενο είναι να συνηθίσουν την παρουσία σας και να ξεχάσουν ότι είστε μαζί τους, ώστε να λειτουργούν αυθόρμητα. Συχνά, αυτός είναι ο μοναδικός τρόπος να καταγραφούν εγκλήματα πολέμου από κοντά. Όταν πέρασα χρόνο με τις Τίγρεις του Arkan στη Βοσνία, έχοντας λάβει πρώτα την άδεια του διοικητή, ήμουν απλώς παρών. Προφανώς και δεν ήθελαν να τραβήξω κάποιες φωτογραφίες, αλλά επειδή ήμουν μαζί τους και με θεωρούσαν «μέρος της ομάδας» που καταγράφει τη ζωή τους, με αντιμετώπιζαν διαφορετικά.
Ποτέ δεν πρέπει να πηγαίνετε σε μια αποστολή με το σκεπτικό ότι θα ενσωματωθείτε σε μια ομάδα μέχρι να τους «τσακώσετε» να διαπράττουν ένα έγκλημα πολέμου. Ο στόχος σας θα πρέπει να είναι να δείτε απλώς τι κάνουν και να καταγράψετε όσα συμβαίνουν μπροστά σας.
Προσωπικά, δεν θα συνεργαζόμουν ποτέ με κάποιον που δεν έχει λάβει εκπαίδευση σε εχθρικά περιβάλλοντα (HEFAT) σε μια επικίνδυνη κατάσταση.
Εργαλεία
Οι πολεμικοί φωτογράφοι συνεργάζονται στενά μεταξύ τους – και οι εφαρμογές που τους φέρνουν σε επαφή είναι απαραίτητα εργαλεία.
Τα τελευταία χρόνια έχουν δημιουργηθεί ειδικά groups στο Facebook στα οποία συμμετέχουν διάφοροι δημοσιογράφοι, όπου τα μέλη μοιράζονται τις εμπειρίες τους και δίνουν συμβουλές. Κατά τη διάρκεια του πολέμου της Ρωσίας με τη Γεωργία, υπήρχε μια παρόμοια ομάδα με εξαιρετικά χρήσιμες πληροφορίες.
Σήμερα, με τον πόλεμο στην Ουκρανία να μαίνεται, η ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ φωτορεπόρτερ έχει εξελιχθεί ακόμα περισσότερο. Αυτή η συλλογική προσπάθεια συμπεριλαμβάνει την ουκρανική κυβέρνηση και τους φιλοουκρανούς ακτιβιστές, οι οποίοι κοινοποιούν ενημερώσεις όπως: «Έχουν ξεσπάσει μάχες σε αυτή την περιοχή» ή «Μόλις έπεσαν βομβαρδισμοί σε αυτή τη γειτονιά». Όλες αυτές οι πληροφορίες είναι διαθέσιμες μέσω διαφόρων ομάδων στο WhatsApp, το Telegram και το Signal. Τα στοιχεία αυτά αποδείχθηκαν εξαιρετικά χρήσιμα στην περίπτωση της Ουκρανίας – ειδικά στη διάρκεια του πρώτου μήνα του πολέμου, όταν διάφορες περιοχές του Κιέβου δέχονταν επιθέσεις και απαιτούνταν άμεση μετάβαση στο σημείο προκειμένου να καταγραφούν τα γεγονότα. Όπως συμβαίνει με όλα, το αρχικό βήμα είναι πάντα η αναζήτηση αυτών των ομάδων μέσω συζητήσεων με τους συναδέλφους σας. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό στον χώρο της φωτογραφίας, ο οποίος, ομολογουμένως, έχει υπάρξει εξαιρετικά υποστηρικτικός απέναντι στη νέα γενιά.
Η Επιτροπή Προστασίας των Δημοσιογράφων (CPJ) και οι Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα (RSF) προσφέρουν διάφορες χρήσιμες υπηρεσίες, ενώ ένα νέο κανάλι της CPJ στο WhatsApp, το «Chat CPJ», βοηθά τους φωτογράφους στην αξιολόγηση των κινδύνων, ενώ παράλληλα παρέχει εκπαίδευση σε θέματα ασφάλειας και υποστήριξη πριν από μια αποστολή. Αυτό είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για τους αρχάριους.
Το VII Academy καλύπτει εκτενώς τόσο τις τεχνικές όσο και τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται στη φωτογραφία συγκρούσεων στο πλαίσιο του προγράμματος σπουδών του, το οποίο δεν απαιτεί δίδακτρα.
Συμβουλές ασφαλείας για δημοσιογράφους που καλύπτουν τον πόλεμο στη Γάζα
Mια σειρά από συμβουλές ασφαλείας για δημοσιογράφους που καλύπτουν τον πόλεμο στο πεδίο.
Ασφάλεια
Η εκπαίδευση επιβίωσης και crowdsourcing – ιδίως η διανοητική επανεκπαίδευση – αποτελούν βέλτιστες πρακτικές ασφάλειας.
Προσωπικά, δεν θα συνεργαζόμουν ποτέ με κάποιον που δεν έχει λάβει εκπαίδευση σε εχθρικά περιβάλλοντα (HEFAT) σε μια επικίνδυνη κατάσταση. Τέτοια μαθήματα (η CPJ προσφέρει έναν περιεκτικό κατάλογο προγραμμάτων HEFAT), είναι ζωτικής σημασίας, όχι μόνο για την παροχή πρώτων βοηθειών (κάτι που δυστυχώς οι περισσότεροι άνθρωποι δεν γνωρίζουν), αλλά και για την κατανόηση της πραγματικότητας ενός πολέμου, η οποία διαφέρει πολύ από απεικονίσεις σε ταινίες και στην τηλεόραση, όπου ένας χαρακτήρας μπορεί να αναζητήσει κάλυψη πίσω από μια πόρτα αυτοκινήτου, χωρίς να συνειδητοποιεί ότι οι σφαίρες μπορούν να τη διαπεράσουν. Αυτά τα προγράμματα παρέχουν σωστή εκπαίδευση, ή «επανεκπαίδευση» αν θέλετε, η οποία θα σας βοηθήσει να επιβιώσετε. Έτσι, σε ένα σενάριο όπου πέφτουν πυροβολισμοί πάνω από το κεφάλι σας, θα καταλάβετε ότι δεν πρέπει ποτέ να σηκώνεστε για να δείτε από πού προέρχονται – μια ενστικτώδης, κατά τα άλλα, αντίδραση – ούτε να διασχίζετε δρομάκια που είναι στο στόχαστρο ελεύθερων σκοπευτών, όπως στις ταινίες.
Αυτό ισχύει και για περιβάλλοντα όπως οι προσφυγικοί καταυλισμοί – κάθε τοποθεσία όπου ο κίνδυνος απαγωγής ή η παρουσία πολιτοφυλακής είναι υψηλός, καθιστά αναγκαία τη συμμετοχή σε αυτά τα προγράμματα. Οργανισμοί όπως τα Rory Peck Trust και ACOS Alliance υποστηρίζουν ενεργά τους freelancers φωτογράφους, βοηθώντας τους να βρουν χρηματοδότηση για τέτοια προγράμματα. Πολλά από αυτά τα σεμινάρια προσφέρουν μαθήματα σε εξαιρετικά χαμηλές τιμές ή ακόμα και δωρεάν, επομένως δεν υπάρχει καμία δικαιολογία για τους επαγγελματίες. Η εκπαίδευση HEFAT πριν τη μετάβαση σε μια εμπόλεμη ζώνη είναι απαραίτητη.
Η CPJ προσφέρει επίσης πολύτιμους πόρους, συμπεριλαμβανομένου ενός οδηγού για τη διασυνοριακή μεταφορά εξοπλισμού ατομικής προστασίας. Ωστόσο, προτεραιότητα για την ασφάλειά σας είναι πάντα η πληροφόρηση σε πραγματικό χρόνο, γι’ αυτό φροντίστε να αντλείτε πληροφορίες από φίξερ και συναδέλφους που βρίσκονται στο πεδίο.
Η ασφάλεια περιλαμβάνει επίσης μια σημαντική ψυχολογική και συναισθηματική διάσταση. Ακαδημαϊκές μελέτες με επικεφαλής τον δρ Anthony Feinstein έδειξαν ότι οι πολεμικοί ανταποκριτές υποφέρουν από σύνδρομο μετατραυματικού στρες (PTSD) σε αντίστοιχο βαθμό με στρατιώτες και αστυνομικούς. Τα ευρήματα αυτά έχουν συμβάλει στον αποστιγματισμό του PTSD στις αίθουσες σύνταξης. Επίσης, έχουν ευαισθητοποιήσει τους διευθυντές, οι οποίοι δίνουν μεγαλύτερη προσοχή σε επαγγελματίες που επιστρέφουν από εμπόλεμες ζώνες, είναι πιο ενήμεροι για τα συμπτώματα του μετατραυματικού στρες και πιο πρόθυμοι να παράσχουν τα μέσα για την απαραίτητη θεραπεία. Ως άτομο που έχει αντιμετωπίσει το σύνδρομο μετατραυματικού στρες στο παρελθόν, οφείλω να ομολογήσω ότι η ψυχοθεραπεία είναι εξαιρετικά χρήσιμη και δεν είναι κάτι για το οποίο θα έπρεπε να ντρέπεται κανείς, ενώ οργανώσεις όπως το DART Center διαθέτουν σημαντικούς πόρους που βοηθούν τους δημοσιογράφους να διαχειριστούν τις επιπτώσεις του. Συχνά, το PTSD λειτουργεί συσσωρευτικά – μπορεί να προηγηθούν αρκετά ταξίδια προτού εκδηλωθεί – και δεν προκύπτει πάντα από την έκθεση σε συγκρούσεις και εγκλήματα πολέμου.
Λεζάντες
Ο φωτορεπόρτερ οφείλει να παρέχει το ευρύτερο πλαίσιο της κατάστασης που περιβάλλει μια εικόνα.
Οι φωτογράφοι μπορούν σαφώς να συνεργαστούν με δημοσιογράφους που βρίσκονται μαζί τους για μια λεζάντα, ωστόσο το περιεχόμενο της λεζάντας είναι πάντα ευθύνη του ίδιου του φωτογράφου. Είναι ζωτικής σημασίας να συνοδεύετε μια εικόνα από ακριβείς πληροφορίες και το ευρύτερο πλαίσιο. Αν μια εικόνα είναι παραπλανητική, τότε αναπόφευκτα θα παρερμηνευθεί. Εξάλλου, είμαστε φωτορεπόρτερ, επομένως οι απαντήσεις στο «ποιος», «πώς», «πότε», «τι» και «γιατί» πρέπει πάντα να περιλαμβάνονται, εφόσον αυτό είναι δυνατόν. Οι εικασίες δεν έχουν θέση σε μια λεζάντα. Επιπλέον, αν υπάρχει κάποια ιστορία πίσω από μια φωτογραφία, θα πρέπει να παρατίθεται και αυτή, ώστε να τοποθετηθεί η εικόνα στο σωστό πλαίσιο. Στη δουλειά που κάνουμε – ειδικά όσοι από εμάς ασχολούμαστε με εγκλήματα πολέμου – είναι πολύ συχνό φαινόμενο να δεχόμαστε επιθέσεις για μια φωτογραφία από ανθρώπους που ισχυρίζονται ότι λέμε ψέματα ή ότι το έγκλημα δεν διαπράχθηκε από δικά τους άτομα.
Δεν θα πρέπει επίσης να ξεχνάτε να ενημερώνετε τις λεζάντες σας. Στην Μπούτσα, για παράδειγμα, ήμουν μεταξύ των πρώτων φωτογράφων που εντόπισαν πτώματα ανδρών που είχαν εκτελεστεί πίσω από ένα κτίριο. Η πρόσβαση στην πόλη είχε μόλις ανοίξει και κανείς δεν ήξερε τι είχε συμβεί εκεί, γι’ αυτό και γράψαμε ό,τι ξέραμε. Αργότερα, οι New York Times πραγματοποίησαν εμπεριστατωμένη έρευνα. Ταυτοποίησαν τους άνδρες και τους δράστες και έμαθαν ακριβώς τι είχε συμβεί. Έτσι, οι αρχικές μας λεζάντες χρειάστηκε να ενημερωθούν για να περιλάβουν τις νέες, διασταυρωμένες πληροφορίες.
Σε περίπτωση που κάνετε λάθος σε μια λεζάντα – και συνεργάζεστε με έναν αξιόπιστο ειδησεογραφικό οργανισμό όπως το AP, το Reuters ή το AFP – μπορεί να είναι πολύ δύσκολο να διορθώσετε την πληροφορία μετά την κυκλοφορία και την αναδημοσίευση της εικόνας. Αν είστε ο πρώτος άνθρωπος από τον έξω κόσμο που καταφθάνει σε ένα σημείο όπου ενδεχομένως έχει διαπραχθεί κάποιο έγκλημα πολέμου, είναι ζωτικής σημασίας να συγκεντρώσετε όσο το δυνατόν περισσότερα μεταδεδομένα, ανάλογα με τον εξοπλισμό που χρησιμοποιείτε. Αν η φωτογραφική σας μηχανή δεν διαθέτει αυτή τη λειτουργία, χρησιμοποιήστε το τηλέφωνό σας για να λάβετε ακριβή τοποθεσία GPS ή απλά τραβήξτε μια επιπλέον εικόνα με το κινητό σας.
Εκτός από το να χρησιμεύουν ως αποδεικτικά στοιχεία και να ευαισθητοποιούν το κοινό, οι εικόνες αυτές μπορούν να λειτουργήσουν και προστατευτικά απέναντι στα θύματα.
Καταγραφή ενδεχόμενων εγκλημάτων πολέμου
Η σημασία της τοποθέτησης δράστη και θύματος στο ίδιο κάδρο.
Δεν έχω πει ποτέ σε κάποιον στρατιώτη «Το ξέρεις ότι μόλις διέπραξες ένα έγκλημα πολέμου;». Αυτό που θα πω είναι ότι οι στρατιώτες και οι παραστρατιωτικοί μαχητές συχνά αισθάνονται ότι πολεμούν για έναν ιερό σκοπό – για την πατρίδα, τη θρησκεία ή την οικογένεια, φερ’ ειπείν – και πιστεύουν ότι οι πράξεις τους είναι δικαιολογημένες.
Η χρήση φωτογραφιών για την καταγραφή εγκληματικών δραστηριοτήτων είναι δευτερεύουσας σημασίας. Το βασικότερο από όλα είναι ότι οι φωτογράφοι γίνονται τα μάτια του κοινού και καταγράφουν όσα βλέπουν για να τα φέρουν στο φως.
Όταν τράβηξα μια φωτογραφία στα πλαίσια της καταγραφής των γεγονότων της εθνοκάθαρσης στη Βοσνία – όπου απεικονίζεται ένα μέλος της πολιτοφυλακής να κλωτσάει μια ετοιμοθάνατη γυναίκα – συνειδητοποίησα ότι για να υπερασπιστώ την εικόνα οπτικά, χρειαζόταν να συμπεριλάβω έναν από τους στρατιώτες με τα διακριτικά του στο ίδιο κάδρο με τα θύματα. Ο στόχος μου ήταν απλώς να τραβήξω μια φωτογραφία που να δείχνει στρατιώτες να περνούν δίπλα από τα θύματα. Δεν περίμενα απαραίτητα ότι θα καταγράψω έναν στρατιώτη με προταγμένο το πόδι, έτοιμο να κλωτσήσει. Ήταν όμως μια συνειδητή προσπάθεια από πλευράς μου, καθώς ήθελα να διασφαλίσω ότι κανείς δεν θα αμφισβητήσει τη λεζάντα της εικόνας. Αν έδειχνα απλώς τα θύματα να κείτονται στο δρόμο, οι δράστες θα μπορούσαν να ισχυριστούν ό,τι ήθελαν. Από τη στιγμή, όμως, που βρίσκονται μέσα στο κάδρο, είναι πολύ δύσκολο να αμφισβητήσουν τα πραγματικά γεγονότα.
Εκτός από το να χρησιμεύουν ως αποδεικτικά στοιχεία και να ευαισθητοποιούν το κοινό, οι εικόνες αυτές μπορούν να λειτουργήσουν και προστατευτικά απέναντι στα θύματα. Μια φωτογραφία που τράβηξα – η οποία απεικόνιζε τον εκλεγμένο αντιπρόεδρο του Παναμά να ξυλοκοπείται από τα πρωτοπαλίκαρα του Μανουέλ Νοριέγκα – έγινε τόσο διάσημη που πρόσφερε στο θύμα, τον Guillermo Ford, έναν βαθμό προστασίας από μελλοντικές επιθέσεις.
Ερευνώντας εγκλήματα πολέμου με χρήση OSINT: Ένας οδηγός για δημοσιογράφους
Η Δρ. Μανίσα Γκανγκούλι παρουσίασε στο Διεθνές Φόρουμ Δημοσιογραφίας του iMEdD πώς μπορούν οι δημοσιογράφοι σήμερα να ερευνήσουν πιθανά εκγλήματα πολέμου χρησιμοποιώντας πληροφορίες από δημόσια διαθέσιμες πηγές.
Ασφάλεια εξοπλισμού και αποδεικτικών στοιχείων
Η γρήγορη μεταφόρτωση εικόνων στο cloud – και η επίγνωση του τι έχει δημοσιευτεί – είναι σημαντική για την προστασία τόσο των φωτογράφων όσο και των ευρημάτων τους.
Η ψηφιακή τεχνολογία έχει οπωσδήποτε μεταμορφώσει το τοπίο της φωτογραφίας. Όταν χρησιμοποιούσα μηχανές με φιλμ, πολλές φορές ερχόμουν αντιμέτωπος με την οργή των στρατιωτών που είχαν αντιληφθεί ότι τραβάω φωτογραφίες. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, αφαιρούσαν το φιλμ από τη μηχανή και το κρατούσαν στο φως για να δουν τι απεικονίζει. Έπειτα έλεγαν «εντάξει, δεν έχει τίποτα μέσα» και μου επέστρεφαν τη μηχανή, πιστεύοντας ότι δεν έχω τραβήξει καμία φωτογραφία. Συχνά δεν είχαν την παραμικρή ιδέα του τρόπου λειτουργίας μιας φωτογραφικής μηχανής.
Όταν πρωτοεμφανίστηκαν οι ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές, διαγράφαμε απλώς τις εικόνες που εμφανίζονταν στην οθόνη, αλλά πλέον οι μαχητές γνωρίζουν ότι οι διαγραμμένες εικόνες μπορούν να ανακτηθούν, γι’ αυτό και φροντίζουν να κατασχέσουν τα πάντα – τόσο τις φωτογραφικές μηχανές όσο και τις ψηφιακές κάρτες. Επίσης ξέρουν να κάνουν αναζητήσεις στο διαδίκτυο. Αν, λοιπόν, στέλνετε καθημερινά εικόνες στην αίθουσα σύνταξης, οι οποίες εν συνεχεία δημοσιεύονται, οι μαχητές μπορούν εύκολα να τις εντοπίσουν. Η καλύτερη οδός πλέον είναι να ανεβάζετε τις εικόνες στο cloud, από όπου δεν μπορούν να αφαιρεθούν. Υπάρχει, βέβαια, πάντα το ενδεχόμενο να πέσετε πάνω σε κάποιον που δεν του αρέσει η δουλειά που έχετε δημοσιεύσει στο παρελθόν και, σε αυτή την περίπτωση, ίσως είναι δύσκολο να τον πείσετε με λόγια.
Κατά την περιήγηση σε μια ζώνη σύγκρουσης, οι φωτογράφοι συνήθως πρέπει να προσεγγίζουν το σημείο λίγο πιο περισσότερο από τους βιντεογράφους – αν και έχουν υπάρξει περιπτώσεις όπου οι βιντεογράφοι ήταν στο πλάι μας, σε εξαιρετικά δύσκολες καταστάσεις. Οι βιντεογράφοι έχουν επίσης τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν ήχο, ο οποίος μπορεί να δραματοποιήσει μια κατάσταση όταν η εικόνα δεν είναι καθαρή. Επιπλέον, οι κάμερες των κινητών διευκολύνουν πολύ τη λήψη βίντεο σε προσωπικές στιγμές.
Κατά την καταγραφή διαδηλώσεων και πολέμων, εξακολουθούμε να χρησιμοποιούμε παραδοσιακό εξοπλισμό DSLR (Digital Single Lens Reflex). Ωστόσο, λόγω της εξαιρετικής ποιότητας που έχουν πλέον οι κάμερες των smartphone τόσο σε επίπεδο βίντεο όσο και φωτογραφιών, μπορείτε να εξασφαλίσετε μια διακριτική παρουσία, χωρίς να ενοχλείτε ανθρώπους που βιώνουν δύσκολες καταστάσεις με γιγάντιες μηχανές στο πρόσωπό τους. Επιπλέον, αυτό μπορεί να σας βοηθήσει στη διαδικασία της ενσωμάτωσης σε διάφορες ομάδες.
Για μια ταινία μικρού μήκους που γύρισα κατά τη διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης στη Λιβύη, χρησιμοποίησα μια κάμερα DSLR για βίντεο και φωτογραφίες, και ένα iPhone για φωτογραφίες, κάνοντας εναλλαγές στη χρήση τους, ανάλογα με την κατάσταση.
Συνυπολογίζω πάντα την αισθητική που προκύπτει από το εκάστοτε καδράρισμα. Γνωρίζω καλά ότι η απεικόνιση ενός διαμελισμένου σώματος δεν είναι κάτι που μπορεί να αντέξει ο περισσότερος κόσμος.
Ωμές εικόνες
Η καταγραφή των θηριωδιών είναι ζωτικής σημασίας και απαιτείται έμφαση σε φωτογραφίες που το κοινό δεν μπορεί να αγνοήσει
Η δημοσίευση αποδεικτικών στοιχείων για πιθανά εγκλήματα πολέμου απαιτεί τη διατήρηση λεπτών ισορροπιών, ειδικά κατά την καταγραφή ιδιαίτερα ειδεχθών ή σοκαριστικών γεγονότων. Πρόσφατα, οι New York Times δημοσίευσαν σε πρωτοσέλιδό τους μια σκληρή φωτογραφία που απεικόνιζε μια οικογένεια Ουκρανών που σκοτώθηκε στο Ιρπίν. Η Lynsey Addario, η οποία τράβηξε τη φωτογραφία, επαίνεσε τους Times για την απόφασή τους να τοποθετήσουν την εικόνα ως κεντρική στο συγκεκριμένο ρεπορτάζ και θα συμφωνήσω ότι επρόκειτο για μια γενναία κίνηση που δεν συνηθίζεται από αμερικανικά μέσα ενημέρωσης.
Η στάθμιση του σεβασμού, του αντίκτυπου και των προτύπων των μέσων ενημέρωσης είναι απαραίτητη για τη λήψη αποφάσεων και, μερικές φορές, οι φωτογράφοι πρέπει να πιέζουν για τη δημοσίευση μιας εικόνας σε κάποιο μέσο που εξασφαλίζει μεγαλύτερη προβολή. Ωστόσο, θα πρέπει να αποδεχτούμε ότι οι φωτογραφίες, που απεικονίζουν εγκλήματα πολέμου ή τα θύματά τους δεν θα δημοσιεύονται κάθε μέρα. Σε κάθε περίπτωση, οι συντάκτες θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί ώστε να μη συνηθίσουν στις θηριωδίες, λέγοντας: «Δείξαμε κάτι παρόμοιο την περασμένη εβδομάδα, ας μην ασχοληθούμε πάλι». Αυτό δείχνει μεγάλη ασέβεια και επίσης αδικεί την ίδια την ιστορία – η οποία θα έπρεπε να είναι: «Γιατί συνεχίζονται οι δολοφονίες αμάχων;» Είναι ευθύνη μας ως ειδησεογραφικά μέσα να υπενθυμίζουμε καθημερινά στους ανθρώπους τις αδικίες που συνεχίζουν να συμβαίνουν.
Παρόλο που δεν θα ισχυριζόμουν ότι προσαρμόζω το καδράρισμά μου ανάλογα με τις αποφάσεις που αναμένω να ληφθούν στο editing, συνυπολογίζω πάντα την αισθητική που προκύπτει από το εκάστοτε καδράρισμα. Γνωρίζω καλά ότι η απεικόνιση ενός διαμελισμένου σώματος δεν είναι κάτι που μπορεί να αντέξει ο περισσότερος κόσμος. Ακόμα και αν δημοσιευόταν μια τέτοια εικόνα, οι περισσότεροι άνθρωποι θα γύριζαν γρήγορα σελίδα για να αποφύγουν τη φρίκη που προκαλεί. Σε μια τέτοια περίπτωση, μιλάμε για πλήρη αποτυχία. Για να θεωρηθεί επιτυχημένη μια φωτογραφία που απεικονίζει ένα έγκλημα πολέμου, θα πρέπει να μην μπορεί να της αντισταθεί το κοινό. Θα πρέπει να είναι τόσο ισχυρή που ελκύει τον αναγνώστη. Θέλω να δημιουργείται μια σχέση μεταξύ του θεατή και της εικόνας. Από την άλλη, βέβαια, για κάποιους, οι φωτογραφίες μου συνιστούν «πορνογραφία πολέμου». Αν και καταλαβαίνω την κριτική, δεν συμφωνώ μαζί της. Στόχος μου είναι να τραβήξω την προσοχή του θεατή. Διαφορετικά, ποιο είναι το νόημα;
Ο αντίκτυπος των γυναικών πολεμικών φωτογράφων
Στο πολεμικό φωτορεπορτάζ – ένα επάγγελμα που παραδοσιακά (ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ και του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου) ήταν ανδροκρατούμενο – οι γυναίκες έχουν αποδειχθεί εξίσου ή και περισσότερο ικανές από τους άνδρες συναδέλφους τους. Οι γυναικείες φωνές σε αυτόν τον χώρο πλέον ακούγονται δυνατά ή μάλλον ξεχωρίζουν από τις ανδρικές, χάρη στο έργο ανθρώπων όπως η Lynsey Addario, η Heidi Levine και η Carol Guzy, η οποία έχει κερδίσει τέσσερα βραβεία Πούλιτζερ. Πρόκειται για καταπληκτικές φωτογράφους, με μοναδικές απόψεις, οι οποίες έχουν έρθει αντιμέτωπες με μοναδικές προκλήσεις. Στον μουσουλμανικό κόσμο, για παράδειγμα, έχουν πρόσβαση σε μια σφαίρα όπου απαγορεύονται οι άνδρες, αλλά την ίδια στιγμή αντιμετωπίζονται άσχημα σε πατριαρχικές κοινωνίες. Από την άλλη πλευρά, η σεξουαλική κακοποίηση και η βία αποτελούν πολύ μεγαλύτερη απειλή για τις γυναίκες φωτορεπόρτερ και μπορεί να απαιτείται εντελώς διαφορετική εκτίμηση του κινδύνου σε σχέση με τους άνδρες συναδέλφους τους.
Στο VII Academy το εκπαιδευτικό παράρτημα του VII Foundation, εξασφαλίζουμε ισότητα για τους σπουδαστές μας – άνδρες, γυναίκες και μη δυαδικά άτομα – με στόχο να βοηθήσουμε τη νέα γενιά και να επέλθει ισορροπία στον χώρο του φωτορεπορτάζ.
Όταν με είδαν, μου έδειξαν τη συλλογή τους με όλα τα δημοσιεύματα που είχαν χρησιμοποιήσει τη φωτογραφία του γιου τους και είπαν: «Σε ευχαριστούμε που έκανες τον θάνατό του να σηαίνει κάτι».
Πότε παρεμβαίνουμε
Όποτε είναι δυνατόν, προσπαθήστε να παρεμβαίνετε και να μην είστε απλοί θεατές. Σε κάθε περίπτωση, να θυμάστε ότι η παροχή βοήθειας στα θύματα είναι μια προσωπική επιλογή που ενέχει κινδύνους.
Δεν υπάρχει κανένας κανόνας για το πότε πρέπει να παρεμβαίνουμε. Παρόλο που βρισκόμαστε εκεί για να καταγράψουμε κρίσιμες στιγμές ζωής και θανάτου, όπου η παρέμβασή μας μπορεί να αποβεί σωτήρια, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι μπορεί να θέσουμε ταυτόχρονα και τη δική μας ζωή σε κίνδυνο. Θα πρέπει, λοιπόν, να αξιολογήσετε σωστά τι μπορείτε να κάνετε και τι όχι, και, σε περίπτωση που αποφασίσετε να παρεμβείτε, να σταθμίσετε σωστά τον προσωπικό κίνδυνο που διατρέχετε. Στην Αϊτή και το Αφγανιστάν, για παράδειγμα, υπήρξαν περιπτώσεις όπου πρόσφερα βοήθεια σε ανθρώπους, ωστόσο έχουν υπάρξει και περιστατικά όπου δεν κατάφερα να κάνω κάτι. Όταν συμβαίνει αυτό, όμως, κάνω τα πάντα προκειμένου να καταγράψω τα όσα συμβαίνουν.
Για παράδειγμα, όταν ενσωματώθηκα με την ομάδα των των Τίγρεων του Arkan της Σερβίας στη συνοριακή πόλη Bijeljina της Βοσνίας το 1992, φωτογράφισα έναν Βορειομακεδόνα-Αλβανό μουσουλμάνο ονόματι Hajrush Ziberi, ο οποίος υπήρξε από τους πρώτους αιχμαλώτους πολέμου στη Βοσνία. Όταν τον έριξαν στο έδαφος, εκείνος σήκωσε ψηλά τα χέρια και ουσιαστικά μου ζήτησε, σιωπηλά, να τον βοηθήσω. Δεν μπορούσα να κάνω τίποτα, όμως. Τελικά τον οδήγησαν σε ένα κτίριο και λίγο αργότερα έπεσε από ένα παράθυρο (δεν γνωρίζω αν πήδηξε ή τον έσπρωξαν) και προσγειώθηκε στα πόδια μου. Στη συνέχεια τον μετέφεραν σε ένα σπίτι και δεν τον ξαναείδα ποτέ. Την επόμενη μέρα τον αναζήτησα στο νοσοκομείο. Δώδεκα χρόνια αργότερα, η σορός του ταυτοποιήθηκε μέσω DNA. Όταν πήγα να συναντήσω την οικογένειά του για να δώσω εξηγήσεις, περίμενα ότι θα ήταν έξαλλοι μαζί μου που έμεινα άπραγος. Αντ’ αυτού, μου έδειξαν τη συλλογή τους με όλα τα δημοσιεύματα που είχαν χρησιμοποιήσει τη φωτογραφία του γιου τους και με ευχαρίστησαν για τη σημασία που απέκτησε ο θάνατός του. Δεν μπορούσα να το πιστέψω. Ένιωθαν ότι η φωτογραφία είχε σημαντικό αντίκτυπο και, για του λόγου το αληθές, είχε πράγματι χρησιμοποιηθεί, μεταξύ άλλων, στο δικαστήριο της Χάγης ως αποδεικτικό στοιχείο διάπραξης εγκλημάτων πολέμου.
Μελέτες περιπτώσεων (case studies)
Αυξημένος κίνδυνος σεξουαλικής κακοποίησης για τις γυναίκες φωτογράφους
Οι σεξουαλικές διακρίσεις και επιθέσεις εξακολουθούν να αποτελούν μεγαλύτερο κίνδυνο για τις γυναίκες φωτορεπόρτερ. Κατά τη διάρκεια των εκτεταμένων επιθέσεων σε δημοσιογράφους στις διαδηλώσεις της Αραβικής Άνοιξης στην Αίγυπτο, έγινα μάρτυρας πολλών επεισοδίων σεξουαλικής βίας. Θυμάμαι πώς αναγκάστηκα μαζί με τον συνάδελφο Chris Hondros να δημιουργήσουμε ανθρώπινη ασπίδα γύρω από μια γυναίκα που δεχόταν σωματική κακοποίηση από άνδρες, προκειμένου να τη φυγαδεύσουμε από το συγκεντρωμένο πλήθος.
Ενσωμάτωση στον πόλεμο στην Ουκρανία
Ρίχνοντας μια ματιά στην κάλυψη της Ουκρανίας από τους New York Times, θα διαπιστώσει κανείς ότι αρκετοί από τους φωτογράφους της εφημερίδας – Tyler Hicks, David Guttenfelder, Mauricio Lima – επιλέγουν να περάσουν μέρες ολόκληρες με συγκεκριμένες μονάδες ή να κάνουν ρεπορτάζ για τους σταθμούς πρώτων βοηθειών επειδή θεωρούν ότι αυτό έχει σημασία, ακόμα κι αν χάσουν μια καλή λήψη σε άλλο σημείο. Υπάρχουν επίσης αρκετοί freelancer φωτογράφοι που αφιερώνουν μήνες από τον προσωπικό τους χρόνο, ζώντας όπως οι στρατιώτες και καταγράφοντας την καθημερινότητά τους. Μπορεί να μην πληρώνονται κάθε μέρα, αλλά στο τέλος θα έχουν στα χέρια τους μια ιστορία που θεωρούν ότι είναι σημαντικό να ειπωθεί.
Πώς το HEFAT σώζει ζωές
Το RISC (Reporters Instructed in Saving Colleagues) είναι ένα πρόγραμμα που αναπτύχθηκε από τον Sebastian Junger ειδικά για την εκπαίδευση freelancer δημοσιογράφων. Ο Junger αποφάσισε να δημιουργήσει το RISC μετά τον θάνατο του φωτογράφου Tim Hetherington στη Λιβύη. Την τραγική εκείνη στιγμή, ο Hetherington ήταν περιτριγυρισμένος από δημοσιογράφους, οι οποίοι όμως δεν γνώριζαν πώς να του παρέχουν τις πρώτες βοήθειες για να τον σώσουν. Τα μαθήματα του προγράμματος συμβάλλουν καθοριστικά στην κατανόηση του τι σημαίνει να επιχειρείς σε μια εμπόλεμη ζώνη.
Ο Ron Haviv είναι διευθυντής και συνιδρυτής του VII Foundation και συνιδρυτής του VII Photo Agency. Τα τελευταία 30 χρόνια, ο Haviv έχει καλύψει περισσότερες από 25 συγκρούσεις και έχει εργαστεί σε περισσότερες από εκατό χώρες. Το έργο του, το οποίο έχει τιμηθεί με πολυάριθμα βραβεία, παρουσιάζεται σε μουσεία και γκαλερί σε όλο τον κόσμο.