Γάζα: Ηλεκτρισμός και νερό είδη προς εξαφάνιση

Μετά από 117 ημέρες πολέμου του Ισραήλ στη Γάζα, καταγράφονται περισσότερες από 26,751 απώλειες και επιπλέον έχουν πληγεί υποδομές παροχής νερού και ηλεκτρισμού στα κατεχόμενα εδάφη. Ωστόσο, αυτό δεν είναι μια καινούργια κατάσταση, καθώς αυτές οι βασικές υποδομές υφίστανται προβλήματα διαχρονικά.

Η Λωρίδα της Γάζας βρίσκεται σε καθεστώς αποκλεισμού από το 2007, το οποίο επιδεινώθηκε μετά το χτύπημα της Χαμάς την 7^η Οκτωβρίου και την έναρξη του πολέμου του Ισραήλ στη Γάζα. Ανατρέχοντας στο ιστορικό πλαίσιο της ενεργειακής κατάστασης εντός Γάζας παρατηρούμε πως από τον πόλεμο των έξι ημερών του 1967 και μετά η περιοχή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό ενεργειακά από το Ισραήλ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το στρατιωτικό διάταγμα αρ.158 που εκδόθηκε τον Νοέμβριο του 1967 από την Ανώτατη Στρατιωτική Διοίκηση του Ισραήλ και αναφέρει πως οι Παλαιστίνιοι δεν μπορούν να κατασκευάσουν καμία εγκατάσταση παροχής νερού χωρίς την άδεια του Ισραηλινού στρατού. Επιπλέον, από τον Ιούνιο του 2007 απαγορεύτηκε η εισαγωγή οικοδομικών υλικών, όπως τσιμέντο και σίδερο, αναγκαίων για την κατασκευή υποδομών ύδρευσης και αποχέτευσης

Βασικές ελλείψεις σε νερό

Σύμφωνα με τα Ηνωμένα Έθνη, η πρόσβαση σε νερό είναι θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα. Συγκεκριμένα η Επιτροπή Οικονομικών, Κοινωνικών και Πολιτιστικών Δικαιωμάτων του ΟΗΕ αναφέρει πως «το ανθρώπινο δικαίωμα στο νερό παρέχει σε όλους το δικαίωμα σε επαρκές, ασφαλές, φυσικά προσβάσιμο και οικονομικά προσιτό νερό για προσωπική και οικιακή χρήση». Η κατάσταση, ωστόσο, στη Λωρίδα της Γάζας είναι διαμετρικά αντίθετη σε σχέση με αυτό που περιγράφουν τα Ηνωμένα Έθνη.

Το WASH Cluster, MKO των Ηνωμένων Εθνών που εστιάζει στην ανθρωπιστική διαχείριση των υδάτων και της υγιεινής,  σημειώνει πως τα οκτώ στα δέκα νοικοκυριά στη Γάζα δεν έχουν πρόσβαση σε ασφαλές νερό, ενώ ο OCHA, το Γραφείο Συντονισμού Ανθρωπιστικών Υποθέσεων των Ηνωμένων Εθνών που ασχολείται με την υποστήριξη δράσεων σε διεθνές επίπεδο απέναντι σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης, αναφέρει πως το 97% του νερού στη Γάζα δεν είναι κατάλληλο για ανθρώπινη χρήση. Ενδεικτική εικόνα της κατάστασης μετά την έναρξη του πολέμου είναι πως στο καταφύγιο στην περιοχή Khan Yunis υπήρχε η δυνατότητα για μόλις μία τουαλέτα ανά 600 άτομα.

Στην περιοχή της Γάζας, σύμφωνα με το WASH Cluster, ο πληθυσμός των 2.226.544 Παλαιστινίων για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του χρειάζεται συνολικά 33.400 κυβικά λίτρα νερού. Η έλλειψη της αναγκαίας ποσότητας ασφαλούς νερού οδηγεί τους Παλαιστίνιους σε πρακτικές επιβλαβείς για την υγεία,  όπως κατανάλωση μολυσμένου νερού από υφάλμυρες πηγές και αγροτικά πηγάδια ή επαναχρησιμοποίηση του οικιακού νερού. Αυτές οι πρακτικές έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία του τοπικού πληθυσμού, καθώς επιφέρουν λοιμώξεις, αφυδάτωση και δερματικές παθήσεις. Ο Peter Gleick, συνιδρυτής του Ινστιτούτου Pacific στο Όκλαντ που ειδικεύεται στην κλιματική αλλαγή και τις διαμάχες σχετικά με τα ύδατα, δήλωσε πως «η σύγκρουση οδηγεί σε μαζική διαταραχή της διαθεσιμότητας ασφαλών υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης, πράγμα που με τη σειρά του θα έχει σοβαρές συνέπειες για την ανθρώπινη υγεία με τη μορφή νοσημάτων που σχετίζονται με το νερό, με τον υποσιτισμό και την εξάπλωση ασθενειών».

Υπάρχουν δύο βασικοί τρόποι παροχής πόσιμου νερού στη Γάζα, αφενός με την άντληση από τα υπόγεια ύδατα, αφετέρου με την αφαλάτωση θαλασσινού νερού ή την απολύμανση του μολυσμένου, όπως μας αναφέρει η Noura Kayal, ανεξάρτητη ερευνήτρια με εμπειρία στη διαχείριση των υδάτων στο πλαίσιο των διεθνών σχέσεων, για την εγκαθίδρυση ειρήνης και ασφάλειας.

«Υπάρχει ένας υδροφόρος ορίζοντας όπου όλο το νερό βρίσκεται κάτω από τη Γάζα, ο οποίος ξεκινά ακριβώς στην άκρη της Αιγύπτου, στο αιγυπτιακό τμήμα της Ράφα, 100 μέτρα ή και περισσότερο ίσως κάτω από την επιφάνεια και επεκτείνεται στο Ισραήλ», περιγράφει ο Mark Zeitoun, διευθυντής του Geneva Water Hub, ο οποίος έχει συμμετάσχει σε διαπραγματεύσεις για το νερό στη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Η απόσταση του από την επιφάνεια της γης τον κάνει εύκολα προσβάσιμο, ωστόσο τα παράκτια υπόγεια ύδατα έχουν μολυνθεί λόγω της υπεράντλησης νερού και της μη αποτελεσματικής διαχείρισης των αποβλήτων. 

Εξάλλου, σύμφωνα με την UNICEF, από την έναρξη των συγκρούσεων και μετά, μόλις το 5% της παραγωγής νερού συνεχίζει να λειτουργεί κανονικά, ενώ η αγορά εμφιαλωμένου νερού καθίσταται αδύνατη. Όπως σημείωσε ο Peter Gleick «η Γάζα είχε πάντα μια δύσκολη κατάσταση με το νερό, με το μεγάλο πληθυσμό αλλά εξαιρετικά περιορισμένη και συχνά μολυσμένη παροχή νερού». Πρόκειται για υγειονομικές συνθήκες που μπορούν να οδηγήσουν σε μια εκτεταμένη ανθρωπιστική κρίση. Ο Rick Brennan, Διευθυντής Εκτάκτων Αναγκών του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας του ΟΗΕ   για την περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, ανέφερε λίγο μετά την έναρξη του πολέμου πως «τα νοσοκομεία βρίσκονταν ένα βήμα πριν μια μεγάλη κρίση στην παροχή νερού και αποχέτευσης». Λόγω της έλλειψης νερού δυσκολεύονται να αποστειρώσουν ακόμα και τα χειρουργικά εργαλεία. Αυτή η δυσμενής κατάσταση μπορεί να επιφέρει την εξάπλωση υδατογενών ασθενειών όπως χολέρα και δυσεντερία.

Η σχέση της ηλεκτρικής ενέργειας με την πρόσβαση σε καθαρό νερό

Ο Peter Gleick ανέφερε στο iMEdD τη σημασία του ηλεκτρισμού για τη συλλογή, μεταφορά, επεξεργασία και διανομή του νερού και την αποχέτευση. Ειδικότερα, για την άντληση των υπόγειων υδάτων ή για την αφαλάτωση θαλασσινού νερού αναγκαία προϋπόθεση είναι η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας.

Όπως επισημαίνει και ο Mark Zeitoun για αυτές τις διαδικασίες «χρειάζεται πολύ ηλεκτρικό ρεύμα, οπότε αν δεν υπάρχει ηλεκτρικό ρεύμα, δεν μπορείς να πάρεις αυτό το νερό». Με άλλα λόγια, η έλλειψη ηλεκτρικής ενέργειας συνεπάγεται και την αδυναμία πρόσβασης σε καθαρό νερό, αναγκαίο αγαθό για τη διατροφή και την προσωπική υγιεινή.

Υπάρχει μια σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ ηλεκτρικής ενέργειας-καθαρού νερού-υγειονομικής κατάστασης, η οποία κλυδωνίζεται σε περιόδους συγκρούσεων. «Αυτό είναι που αποκαλούμε αντανάκλαση των επιθέσεων σε υποδομές νερού» , σημειώνει ο Mark Zeitoun. Και επιπλέον επισημαίνει πως «μπορεί να έχει τόσο καταστροφικό αντίκτυπο πολύ καιρό αφότου η σκόνη έχει κατακαθίσει πολύ πέρα από τη ζώνη έκρηξης της επίθεσης».

Στο ίδιο μήκος κύματος η Noura Kayal, επικαλούμενη πέρα από τη Γάζα και άλλα ιστορικά παραδείγματα, τη σύγκρουση της Βασόρα στο Ιράκ και τον πόλεμο στο Λίβανο, δήλωσε πως «σε μία σύγκρουση στοχοποιείς ένα πράγμα και αυτό έχει αντίκτυπο σε όλα τα άλλα».

Η Λωρίδα της Γάζας ηλεκτροδοτείται από το Ισραήλ και από ένα δικό της σταθμό παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Οι διακυμάνσεις στην παροχή ηλεκτρικής ενέργειας θέτουν σε αμφίβολο καθεστώς λειτουργίας καίριες υποδομές όπως νοσοκομεία, σχολεία, υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης.

Τα δεδομένα από την Gaza Electricity Distribution Company (GEDCO), όπως παρατίθενται από τον OCHA καταδεικνύουν πως η περιοχή της Γάζας υφίσταται διαχρονικά διακοπές στην παροχή ρεύματος, είτε βρίσκεται σε περίοδο πολέμου είτε όχι. Στο διάγραμμα αποτυπώνεται ο μέσος όρος ωρών ανά ημέρα που υπήρχε παροχή ηλεκτρικής ενέργειας στη Γάζα από το 2017 έως το 2023. Πρακτικά, τις μισές ώρες της ημέρας δεν υπήρχε παροχή ηλεκτρικού ρεύματος με αποτέλεσμα τις προαναφερθείσες δυσλειτουργίες στις υποδομές.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του OCHA, και πριν από τη σύγκρουση η ηλεκτρική ενέργεια ήταν σε καθεστώς αβεβαιότητας, για παράδειγμα το Σεπτέμβριο υπήρχε παροχή ηλεκτρισμού στη Γάζα κατά μέσο όρο 12 ώρες την ημέρα, ενώ από τον Οκτώβρη και μετά η κατάσταση επιδεινώθηκε σημαντικά. «Οι υποδομές και πριν τη σύγκρουση ήταν εύθραυστες και για αυτό κατέρρευσαν τόσο γρήγορα» αναφέρει η Noura Kayal.

Ο Elai Rettig, ακαδημαϊκός στο πανεπιστήμιο Bar-Ilan του Τελ-Αβίβ και ειδικός σε θέματα ενέργειας και διεθνών σχέσεων αναφέρει πως «περίπου το 50% της ηλεκτρικής της ενέργειας προερχόταν από το Ισραήλ μέσω ισραηλινών σταθμών παραγωγής ενέργειας». Η υπολειπόμενη ενεργειακή ανάγκη καλύπτεται από το εργοστάσιο στην Γάζα και την εισαγωγή ρεύματος από την Αίγυπτο, αλλά και πάλι το έλλειμα ενέργειας είναι μεγάλο.

Από την έναρξη του πολέμου του Ισραήλ στη Γάζα υπήρξε καθολική διακοπή της παροχής ηλεκτρικής ενέργειας από πλευράς Ισραήλ, το οποίο έως τότε παρείχε καθημερινά 120 Megawatt ηλεκτρικού ρεύματος. Στη Γάζα λειτουργούσε παράλληλα ένας σταθμός παραγωγής ηλεκτρισμού σε μία προσπάθεια να καλυφθούν οι ενεργειακές ανάγκες, παρέχοντας σχεδόν τη μισή ενέργεια από αυτή που παρείχε το Ισραήλ. Η κατάσταση χειροτέρευσε μετά και την αδυναμία λειτουργίας αυτού του σταθμού που βρίσκεται στην περιοχή της Nouseirat. Από το Νοέμβριο και μετά οι κάτοικοι της Γάζας βρέθηκαν αντιμέτωποι με μια απόλυτη διακοπή της ηλεκτροδότησης. Σύμφωνα με τα δεδομένα του OCHA, οι ενεργειακές ανάγκες για ηλεκτρισμό καλύπτονταν εν μέρει, διαμορφώνοντας μια διαχρονική κατάσταση δυσλειτουργιών και ελλείψεων.

Προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις ελλείψεις οι κάτοικοι της Γάζας προσφεύγουν σε εναλλακτικές πηγές όπως γεννήτριες και φωτοβολταϊκά πάνελ, τα οποία έχουν μεγάλο κόστος. Αυτές οι πρακτικές, αποτελούν μεμονωμένες ερασιτεχνικές λύσεις ανάγκης με αμφίβολα αποτελέσματα, και όχι μέρος μιας ευρύτερης και οργανωμένης προσπάθειας αντιμετώπισης του προβλήματος. Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι η ηλεκτροδότηση να βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην κατανάλωση καυσίμων για τις γεννήτριες, όπως πετρέλαιο.

Σύμφωνα με τον Elai Rettig, «το πετρέλαιο στη Λωρίδα της Γάζας είναι εισαγόμενο με το μεγαλύτερο μέρους να προέρχεται από το Ισραήλ, καθώς διυλίζεται στη Χάιφα και μικρότερη ποσότητα προέρχεται από την Αίγυπτο». Μάλιστα χαρακτηρίζει το πετρέλαιο «ζωτικής σημασίας για τη Γάζα, καθώς από αυτό εξαρτώνται η παροχή ηλεκτρικής ενέργειας, η πρόσβαση σε καθαρό νερό και η λειτουργία των μεταφορών.

Οι υποδομές μέσα από το πρίσμα του Διεθνούς Δικαίου

Σύμφωνα με το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, μη στρατιωτικά σημεία ενδιαφέροντος που είναι απαραίτητα για την επιβίωση του άμαχου πληθυσμού δεν πρέπει να στοχοποιούνται. Όπως τονίζει ο Mark Zeitoun, «οι αρχές της Γενεύης και η προστασία των υποδομών των πολιτών ερμηνεύουν τους νόμους που σχεδιάστηκαν για να εξασφαλίσουν την πρόσβαση των αμάχων σε καθαρό νερό». Παράλληλα, όπως προσθέτει η Nura Kayal «η πρώτη και η τέταρτη συνθήκη της Γενεύης αναφέρουν ρητά πως αγαθά μη στρατιωτικού χαρακτήρα δεν πρέπει να στοχοποιούνται». Πέρα από αυτές τις συνθήκες, το Ψήφισμα 2573 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών υποστηρίζει την προστασία βασικών υποδομών, όπως ηλεκτρική ενέργεια, συστήματα νερού και υγείας, καθώς αν καταστραφούν μπορούν να έχουν πολύ σοβαρό αντίκτυπο στον άμαχο πληθυσμό. Ειδικότερα, κατά τον πόλεμο του Ισραήλ στη Γάζα εγείρει μεγάλη συζήτηση η ισχύς ή μη των κανόνων Διεθνούς Δικαίου στις συνθήκες που διεξάγεται η διαμάχη.

Οι δυσλειτουργίες των υποδομών στη Γάζα και η επακόλουθη κρίση για τους κατοίκους της αποτελούν μια διαχρονική κατάσταση. Μετά τον εν εξελίξει πόλεμο είναι αμφίβολο το αν και πότε θα αποκατασταθούν οι καταστροφές στις υποδομές, αλλά και πόσο μακροπρόθεσμες θα είναι οι επιπτώσεις του, σύμφωνα πάντως με τα λεγόμενα του Mark Zeitoun «οι συνθήκες ζωής που απαιτούνται για την επιβίωση του λαού της Γάζας έχουν εν μέρει καταστραφεί».