Ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας έχει προκαλέσει μια τεράστια πολιτιστική καταστροφή – τόσο εμφανή όσο και αθέατη

Ψάχνοντας μέσα στα ερείπια

Στις απελευθερωμένες περιοχές της Ουκρανίας, τα σώματα των νεκρών έχουν από καιρό απομακρυνθεί και, ως επί το πλείστον, ταφεί στα τοπικά νεκροταφεία. Αλλά μπαίνοντας σε οποιαδήποτε πρώην κατεχόμενη πόλη ή κωμόπολη, παρατηρεί κανείς αμέσως ότι τα σημάδια από τις μάχες που έλαβαν χώρα από τον Μάρτιο έως τον Ιούλιο του 2022 παραμένουν έντονα ορατά.

Οδηγώντας γύρω από το Τσερνίχιβ, μια πόλη στη βόρεια Ουκρανία, είδαμε εκατοντάδες καμένα κτίρια και πολλά άλλα που είναι διάτρητα από σφαίρες και έχουν υποστεί ζημιές από θραύσματα.

Καθώς περνούσαμε μέσα από μικρά αγροτικά χωριά, εντυπωσιαστήκαμε από την αγριότητα και την τυχαιότητα της σύγχρονης στρατιωτικής δύναμης πυρός: ένα σημείο ενός χωριού μπορεί να έχει ισοπεδωθεί εντελώς, ενώ ένα τετράγωνο πιο κάτω στον δρόμο, τα σπίτια είναι ανέγγιχτα.

Κατά τη διάρκεια μιας βροχερής ημέρας στα μέσα Οκτωβρίου του 2023, οδηγούσαμε μέσα από μικρούς δεντροφυτεμένους δρόμους για να δούμε τα ερείπια της εκκλησίας της Αναλήψεως στο Λουκασίβκα, ένα μικρό χωριό περίπου 13 χιλιόμετρα από το Τσερνίχιβ.

Το Λουκασίβκα, όπου προηγουμένως ζούσαν περίπου 300 άνθρωποι, καταλήφθηκε από τους Ρώσους τον Μάρτιο του 2022 και αργότερα ανακαταλήφθηκε από τον ουκρανικό στρατό.

Χτισμένη το 1913 με ένα καμπαναριό δύο επιπέδων που είναι ορατό από χιλιόμετρα, η μεγάλη εκκλησία με τα άσπρα τούβλα είναι σήμερα το κουφάρι αυτού που ήταν κάποτε: το ξύλινο δάπεδό της έχει καεί και η τούβλινη οροφή της έχει ανατιναχθεί. Σε μερικά σημεία του τοίχου διατηρούνται ακόμη ο αρχικός σοβάς και οι τοιχογραφίες.

Μέσα σε αυτόν τον τόπο λατρείας, περπατήσαμε επάνω στα συντρίμμια του πολέμου, ακούγοντας το τρίξιμο από φυσίγγια, περιβλήματα πυραύλων, σπασμένα μπουκάλια και σωρούς από καμένα κονσερβοκούτια.

Ποτέ δεν θα μάθουμε πραγματικά πόσοι στρατιώτες και πολίτες έχασαν τη ζωή τους στη μάχη για το Λουκασίβκα και την εκκλησία.

Ξέρουμε, ωστόσο, ότι η πολιτιστική κληρονομιά δεν έχει πολλούς φίλους κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Η μερικώς σωζόμενη εκκλησία στο Λουκασίβκα είναι ένα από τα εκατοντάδες πολιτιστικά και θρησκευτικά κτίρια που έχουν υποστεί ζημιές ή έχουν καταστραφεί εντελώς τα τελευταία δύο χρόνια. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται ο καθεδρικός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στην Οδησσό, το Δραματικό Θέατρο στη Μαριούπολη και η Κρατική Επιστημονική Βιβλιοθήκη Korolenko στο Χάρκοβο, μία από τις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες της Ευρώπης.

Περισσότερα απ’ όσα βλέπει το μάτι

Αν το ταξίδι στην Ουκρανία μας έδωσε ένα σημαντικό μάθημα, είναι ότι η διάνοιξη χαρακωμάτων μπορεί να διαγράψει την ιστορία.

Ενώ η καταστροφή εκκλησιών, βιβλιοθηκών και μουσείων ξυπνάει μια ενστικτώδη αίσθηση απώλειας, υπάρχει ένας ολόκληρος αόρατος κόσμος κάτω από την επιφάνεια του εδάφους –γεμάτος με αμέτρητα αντικείμενα, οστά και θαμμένα κτίρια– που αποκαλύπτεται όταν ανοίγονται χαρακώματα.

Στην πραγματικότητα, το πιθανότερο είναι ότι αυτός ο πόλεμος έχει καταστρέψει περισσότερη ιστορία και αρχαιολογία θαμμένη κάτω από το έδαφος, παρά πάνω από αυτό.

Όπως έκαναν οι στρατοί κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο ουκρανικός στρατός δημιούργησε βαθιά χαρακώματα και καταφύγια κατά μήκος ποταμών και υψωμάτων στους πρώτους μήνες του πολέμου. Δύο χρόνια αργότερα, αυτά τα αμυντικά συστήματα χαρακωμάτων αποτελούν κεντρικό στοιχείο του χερσαίου πολέμου και οριοθετούν τις γραμμές του μετώπου.

Σε πολλές περιπτώσεις, τα χαρακώματα σκάφτηκαν μέσα σε θαμμένους αρχαιολογικούς χώρους, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν προηγουμένως άγνωστοι και ανέγγιχτοι.

Τον Μάρτιο του 2023, για παράδειγμα, επισκεφθήκαμε τοποθεσίες γύρω από το Ιρπίν και την Μπούτσα, δύο χωριά στο βόρειο άκρο του Κιέβου, για να καταγράψουμε πώς αρχαιολογικοί χώροι του Μεσαίωνα και της εποχής του Χαλκού που ήταν θαμμένοι κάτω από την επιφάνεια είχαν καταστραφεί από χαρακώματα ή, σε άλλες περιπτώσεις, είχαν καλυφθεί από ναρκοπέδια για να σταματήσουν τις ρωσικές στρατιωτικές μονάδες.

Επισκεφτήκαμε, επίσης, έναν αρχαιολογικό χώρο του 11^ου αιώνα στο Όστερ. Κουρνιασμένο επάνω σε έναν μικρό λόφο νοτιοανατολικά του Τσερνίχιβ, το Όστερ ήταν ένα σημαντικό περιφερειακό κέντρο κατά τον Μεσαίωνα. Είχε μια εκκλησία από τούβλο και πέτρα και έναν μεγάλο οικισμό σε κοντινή απόσταση. Στο πλαίσιο της πολιορκίας του Τσερνίχιβ τον Μάρτιο του 2022, τα ουκρανικά στρατεύματα έχτισαν βαθιά χαρακώματα και καταφύγια γύρω από τις άκρες του Όστερ, καθώς η τοποθεσία βλέπει σε ποτάμια και σημεία διέλευσης.

Όταν επισκεφθήκαμε το Όστερ έναν χρόνο μετά την εισβολή, παρατηρήσαμε ότι το σύστημα χαρακωμάτων γύρω από την εκκλησία ήταν σκαμμένο μέσα σε έναν μεγάλο οικισμό και ένα νεκροταφείο του 11^ου αιώνα. Εκτεθειμένα στους σωρούς από χώμα κατά μήκος των χαρακωμάτων βρήκαμε μεσαιωνικά ανθρώπινα σκελετικά λείψανα. Όσο περισσότερο μελετούσαμε το σύστημα χαρακωμάτων και καταφυγίων, το οποίο περιβάλλει μια έκταση περίπου 198 μέτρων, τόσο περισσότερα ανθρώπινα οστά βλέπαμε.

Ένα συνεργείο αρχαιολόγων επέστρεψε για να φωτογραφίσει την καταστροφή αυτών των ταφικών χώρων. Ωστόσο, λόγω του συνεχιζόμενου πολέμου, δεν είναι δυνατόν να καταγραφεί πλήρως η καταστροφή, πόσο μάλλον να καλυφθούν τα χαρακώματα, τα οποία οι στρατιώτες εξακολουθούν να χρειάζονται.

Το άγνωστο μέχρι σήμερα νεκροταφείο στο Όστερ είναι ένα από τα εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, παρόμοια μνημεία που έχουν πληγεί ή καταστραφεί στην κεντρική και βορειοανατολική Ουκρανία.

Ο πόλεμος και ο πολιτισμικός ιστός

Ακόμη και μετά το τέλος των μαχών, μεγάλες περιοχές της Ουκρανίας θα παραμείνουν απροσπέλαστες για χρόνια, λόγω της εκτεταμένης χρήσης ναρκών και των περιβαλλοντικών ρύπων.

Οι σωζόμενες συλλογές και τα μουσειακά εκθέματα εντός και εκτός Ουκρανίας έχουν αποκτήσει ακόμη μεγαλύτερη σημασία: μπορεί να αντιπροσωπεύουν πια τα μόνα τεκμήρια για αρχαίους πολιτισμούς που προέρχονται από αυτά τα κατεστραμμένα εδάφη.

Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι η Ευρώπη δεν έχει ξαναζήσει καταστροφές τέτοιου μεγέθους, πόσο μάλλον με τέτοια ταχύτητα, από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Οι βομβαρδισμοί εκκλησιών, βιβλιοθηκών και κατοικιών έχουν καταστρέψει μεγάλες περιοχές της Ουκρανίας. Όπως οι Ναζί έκλεβαν πίνακες, χάλκινα γλυπτά και έργα τέχνης τα τελευταία χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, έτσι και ο ρωσικός στρατός τους πρώτους μήνες μετά την εισβολή λεηλάτησε μουσεία, έκλεψε έργα τέχνης και κατέστρεψε εκκλησίες με πυραύλους και οβίδες αρμάτων μάχης.

Ας μη γελιόμαστε: στον πυρήνα της, η ρωσική εισβολή πλήρους κλίμακας είναι μια στρατιωτική απόπειρα εξάλειψης της ιστορίας, του πολιτισμού και της κληρονομιάς της Ουκρανίας.

Φαινομενικά οχυρωμένοι σε ένα γεωπολιτικό πλαίσιο της δεκαετίας του 1950, ο πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν και άλλοι εκπρόσωποι του ρωσικού κράτους αμφισβητούν ότι η Ουκρανία είναι κυρίαρχο έθνος. Οι εκκλησίες, τα μουσεία και οι βιβλιοθήκες της Ουκρανίας αποτελούν απειλή για τη Ρωσία, διότι είναι ο υλικός και συμβολικός ιστός που διατηρεί την ουκρανική ταυτότητα και αντίσταση.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αυτός ο πόλεμος αφορά τόσο τον πολιτισμό όσο και τα εδάφη.

Συντάκτες: 

Ian Kuijt, Καθηγητής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Notre Dame

Pavlo Shydlovskyi, Αναπληρωτής Καθηγητής Αρχαιολογίας, Εθνικό Πανεπιστήμιο του Κιέβου Taras Shevchenko

William Donaruma, Καθηγητής Κινηματογραφικής Πρακτικής, Πανεπιστήμιο Notre Dame