Αυτό το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στις 7/7/2025 από το The Conversation, με άδεια χρήσης Creative Commons, και αναδημοσιεύεται στα ελληνικά από το iMEdD κατόπιν άδειας. Διαβάστε το αρχικό άρθρο εδώ.
Μετάφραση: Εβίτα Λύκου
Κεντρική φωτογραφία: Shutterstock
Κάθε σχεδιαστική επιλογή που κάνουν οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης ωθεί τους χρήστες προς συγκεκριμένες ενέργειες, αξίες και συναισθηματικές καταστάσεις.
Είναι σχεδιαστική επιλογή να προωθείται μια ροή δημοσιεύσεων που συνδυάζει επαληθευμένες πηγές ειδήσεων μαζί με συνωμοσιολογικά ιστολόγια –όλα αυτά διανθισμένα με φωτογραφίες από οικογενειακά πικνίκ– χωρίς να γίνεται καμία διάκριση μεταξύ αυτών των πολύ διαφορετικών ειδών πληροφορίας. Είναι σχεδιαστική επιλογή η χρήση αλγορίθμων που βρίσκουν και δείχνουν στους χρήστες το πιο συναισθηματικά φορτισμένο ή εξωφρενικό περιεχόμενο, με την ελπίδα ότι αυτό θα τους κρατήσει συνδεδεμένους. Και είναι σχεδιαστική επιλογή να στέλνονται κατακόκκινες ειδοποιήσεις, ώστε να διατηρούνται οι χρήστες σε κατάσταση αναμονής για την επόμενη φωτογραφία ή το επόμενο πιπεράτο κουτσομπολιό.
Πώς η νεολαία της Κένυας στράφηκε στους influencers για την ενημέρωσή της μετά την εισβολή διαδηλωτών στο κοινοβούλιο
Μια πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι η ειδησεογραφία στη χώρα αλλάζει, με τις εναλλακτικές πηγές ενημέρωσης να κερδίζουν έδαφος. Αυτή η τάση θα μπορούσε να διαμορφώσει το τοπίο της δημοσιογραφίας των επόμενων χρόνων.
Ο σχεδιασμός μιας πλατφόρμας είναι ένας αόρατος πιλότος που κατευθύνει την ανθρώπινη συμπεριφορά.
Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης επιφέρουν τεράστιες αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι λαμβάνουν τις ειδήσεις τους και στον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούν και συμπεριφέρονται. Για παράδειγμα, το «ατελείωτο σκρολάρισμα» είναι ένα σχεδιαστικό χαρακτηριστικό που αποσκοπεί στο να συνεχίζουν οι χρήστες να σκρολάρουν και να μη φτάνουν ποτέ στο τέλος μιας σελίδας, όπου μπορεί να αποφασίσουν να σταματήσουν.
Είμαι πολιτική επιστήμονας που ερευνά τις πτυχές της τεχνολογίας που ενισχύουν τη δημοκρατία και την κοινωνική συνοχή, και έχω παρατηρήσει πώς επιδρά στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης ο σχεδιασμός τους.
Η δημοκρατία διέρχεται κρίση σε παγκόσμιο επίπεδο και η τεχνολογία έχει παίξει τον ρόλο της. Οι περισσότερες μεγάλες πλατφόρμες βελτιστοποιούν τον σχεδιασμό τους με γνώμονα το κέρδος, και όχι την κοινότητα ή τη δημοκρατία. Όλο και περισσότερο, οι μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας συντάσσονται με απολυταρχικές δυνάμεις και ο σχεδιασμός των πλατφορμών βοηθά στη διατήρηση του ελέγχου της κοινωνίας.
Ωστόσο, υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις. Ορισμένες εταιρείες σχεδιάζουν διαδικτυακές πλατφόρμες για την προάσπιση των δημοκρατικών αξιών.
Βελτιστοποίηση με σκοπό το κέρδος
Μια χούφτα δισεκατομμυριούχοι του τεχνολογικού χώρου κυριαρχούν στο παγκόσμιο οικοσύστημα της πληροφορίας. Χωρίς δημόσια λογοδοσία ή εποπτεία, καθορίζουν ποιες ειδήσεις εμφανίζονται στη ροή σας και ποια δεδομένα συλλέγουν και διακινούν.
Οι εταιρείες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης λένε ότι η δουλειά τους είναι να συνδέουν τους ανθρώπους, αλλά το μεγαλύτερο κέρδος τους το βγάζουν ως μεσίτες δεδομένων και διαφημιστικές εταιρείες. Ο χρόνος που δαπανάται στις πλατφόρμες μεταφράζεται σε κέρδος. Όσο περισσότερο χρόνο περνάτε στο διαδίκτυο, τόσο περισσότερες διαφημίσεις βλέπετε και τόσο περισσότερα δεδομένα μπορούν να συλλέξουν από εσάς.
Αυτό το επιχειρηματικό μοντέλο που βασίζεται στις διαφημίσεις απαιτεί σχεδιασμό που ενθαρρύνει το ατελείωτο σκρολάρισμα, την κοινωνική σύγκριση και τη συναισθηματική εμπλοκή. Οι πλατφόρμες ισχυρίζονται κατά κανόνα ότι απλώς αντικατοπτρίζουν τη συμπεριφορά των χρηστών, ωστόσο τα εσωτερικά έγγραφα και οι λογαριασμοί καταγγελλόντων πληροφοριοδοτών έχουν δείξει ότι το τοξικό περιεχόμενο συχνά προωθείται, επειδή τραβάει την προσοχή των ανθρώπων.
Οι εταιρείες τεχνολογίας σχεδιάζουν πλατφόρμες με βάση εκτεταμένες ψυχολογικές έρευνες. Τα παραδείγματα περιλαμβάνουν ειδοποιήσεις που αναβοσβήνουν και κάνουν το τηλέφωνό σας να χοροπηδάει και να τσιρίζει, πολύχρωμες ανταμοιβές όταν οι άλλοι κάνουν like στις αναρτήσεις σας και αλγόριθμους που προωθούν το πιο συναισθηματικά φορτισμένο περιεχόμενο, για να διεγείρουν τα πιο βασικά σας συναισθήματα, όπως θυμό, ντροπή ή χαρά.
Η βελτιστοποίηση του σχεδιασμού με στόχο την εμπλοκή των χρηστών υπονομεύει την ψυχική υγεία και την κοινωνία. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προκρίνουν τον ντόρο και τα σκάνδαλα έναντι της αντικειμενικότητας, και τη χειραγώγηση του κοινού έναντι του σχεδιασμού με γνώμονα την ασφάλεια, την ιδιωτικότητα και την αυτονομία των χρηστών. Αυτό συνεπάγεται την επικράτηση πολωτικών ψευδών και παραπλανητικών πληροφοριών που πλήττουν τη δημοκρατία.
Πολλοί αναλυτές εντόπισαν αυτά τα προβλήματα πριν από σχεδόν μία δεκαετία. Όμως τώρα εμφανίζεται μια νέα απειλή: ορισμένα στελέχη επιχειρήσεων τεχνολογίας επιδιώκουν να καταλάβουν την πολιτική εξουσία για να προωθήσουν μια νέα εποχή τεχνολογικής απολυταρχίας (techno-autocracy).
Βελτιστοποίηση με σκοπό την πολιτική εξουσία
Η τεχνολογική απολυταρχία είναι ένα πολιτικό σύστημα όπου μια αυταρχική κυβέρνηση χρησιμοποιεί την τεχνολογία για να ελέγχει τον πληθυσμό της. Οι θιασώτες της διαδίδουν παραπληροφόρηση και προπαγάνδα, χρησιμοποιώντας τακτικές φόβου, για να δαιμονοποιούν τους άλλους και να αποσπούν την προσοχή από τη διαφθορά. Αξιοποιούν τεράστιες ποσότητες δεδομένων, την τεχνητή νοημοσύνη και την επιτήρηση για να λογοκρίνουν τους αντιπάλους τους.
Για παράδειγμα, η Κίνα χρησιμοποιεί την τεχνολογία για την παρακολούθηση και επιτήρηση του πληθυσμού της με δημόσιες κάμερες. Κινεζικές πλατφόρμες όπως το WeChat και το Weibo σαρώνουν αυτόματα, μπλοκάρουν ή διαγράφουν μηνύματα και αναρτήσεις που περιέχουν επικίνδυνες λέξεις όπως «ελευθερία του λόγου». Η Ρωσία προωθεί εγχώριες πλατφόρμες, όπως η VK, οι οποίες παρακολουθούνται στενά και ανήκουν εν μέρει σε φορείς που συνδέονται με το κράτος και χρησιμοποιούνται για την προώθηση της πολιτικής προπαγάνδας.
Πάνω από μία δεκαετία πριν, δισεκατομμυριούχοι της τεχνολογίας όπως ο Έλον Μασκ (Elon Musk) και ο Πίτερ Τίελ (Peter Thiel), και τώρα o αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, Τζέι-Ντι Βανς (JD Vance), άρχισαν να συντάσσονται με ακροδεξιούς πολιτικούς σοφιστές, όπως ο Κέρτις Γιάρβιν (Curtis Yarvin).
Υποστηρίζουν ότι η δημοκρατία εμποδίζει την καινοτομία, προκρίνοντας αντ’ αυτού τη συγκεντρωτική λήψη αποφάσεων σε μικρού μεγέθους πολιτείες οι οποίες ελέγχονται από τις εταιρίες και διοικούνται μέσω της επιτήρησης. Ενστερνιζόμενοι αυτή τη φιλοσοφία της τεχνολογικής απολυταρχίας, πέρασαν από τη χρηματοδότηση και τον σχεδιασμό του διαδικτύου στην αναδιαμόρφωση της κυβέρνησης.
Οι θιασώτες της τεχνολογικής απολυταρχίας χρησιμοποιούν τις πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ως όπλο στο πλαίσιο του σχεδίου τους για την κατάλυση των δημοκρατικών θεσμών.
Η πολιτική άλωση τόσο του Χ όσο και της Meta έχει, επίσης, συνέπειες για την παγκόσμια ασφάλεια. Στη Meta, ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ κατάργησε τους περιορισμούς απέναντι στη δεξιά προπαγάνδα και υποστήριξε ανοιχτά την ατζέντα του προέδρου Ντόναλντ Τραμπ (Donald Trump). Ο Μασκ άλλαξε τον αλγόριθμο του X, ώστε να προβάλλει περισσότερο το δεξιό περιεχόμενο, συμπεριλαμβανομένης της ρωσικής προπαγάνδας.
Ερευνώντας τα στοιχεία που υπάρχουν στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης
Μπορεί τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να αποτελούν σημαντικό «κανάλι» δημοσίευσης δημοσιογραφικών ερευνών, είναι όμως και εργαλεία με πλούτο πληροφορίας για κάθε είδους δημοσιογραφική αναζήτηση. Στο συνέδριο Dataharvest 2025 μάθαμε και καταγράψαμε χρήσιμους τρόπους, με τους οποίους οι δημοσιογράφοι μπορούν να αντλήσουν στοιχεία για τις έρευνές τους, από τις πλατφόρμες.
Σχεδιάζοντας τεχνολογία για τη δημοκρατία
Αναγνωρίζοντας την επίδραση που έχει ο σχεδιασμός των πλατφορμών στην κοινωνία, ορισμένες εταιρείες σχεδιάζουν νέες πλατφόρμες συμμετοχής των πολιτών οι οποίες υποστηρίζουν αντί να υπονομεύουν την πρόσβαση της κοινωνίας σε επαληθευμένες πληροφορίες και χώρους δημόσιας διαβούλευσης. Αυτές οι πλατφόρμες προσφέρουν σχεδιαστικά χαρακτηριστικά που οι μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας θα μπορούσαν να υιοθετήσουν για τη βελτίωση της δημοκρατικής συμμετοχής, η οποία θα συνέβαλε στην αντιμετώπιση της τεχνολογικής απολυταρχίας.
Το 2014, μια ομάδα τεχνολόγων δημιούργησε την Pol.is, μια τεχνολογία ανοικτού κώδικα για τη φιλοξενία δημόσιων διαβουλεύσεων που αξιοποιεί την επιστήμη των δεδομένων. Η Pol.is δίνει τη δυνατότητα στους συμμετέχοντες να προτείνουν και να ψηφίζουν ιδέες για τη χάραξη πολιτικών, χρησιμοποιώντας αυτό που ονομάζουν «υπολογιστική δημοκρατία». Ο σχεδιασμός της Pol.is αποτρέπει τις προσωπικές επιθέσεις, καθώς δεν διαθέτει κουμπί «απάντηση». Δεν προσφέρει καμία φανταχτερή ροή ειδήσεων και χρησιμοποιεί αλγορίθμους που εντοπίζουν πεδία συμφωνίας και διαφωνίας, για να βοηθήσει τους ανθρώπους να κατανοήσουν την ποικιλία των απόψεων. Με μια προτρεπτική ερώτηση ζητά από τους πολίτες να προτείνουν ιδέες και να ψηφίσουν υπέρ ή κατά άλλων ιδεών. Οι χρήστες συμμετέχουν ανώνυμα, συμβάλλοντας έτσι στο να διατηρηθεί η εστίαση στα θέματα και όχι στα άτομα.
Η Ταϊβάν χρησιμοποίησε την πλατφόρμα Pol.is, για να επιτρέψει τη μαζική συμμετοχή των πολιτών στο δημοκρατικό κίνημα του 2014. Το Εργαστήριο Συλλογικής Νοημοσύνης της κυβέρνησης του Ηνωμένου Βασιλείου χρησιμοποίησε την πλατφόρμα για να ξεκινήσει μια δημόσια συζήτηση και να δημιουργήσει νέες πολιτικές σχετικά με το κλίμα και την υγειονομική περίθαλψη. Στη Φινλανδία, ένα δημόσιο ίδρυμα που ονομάζεται Sitra χρησιμοποιεί την Pol.is στο πρόγραμμα δημοσίου διαλόγου «What do you think, Finland?» (Τι πιστεύεις, Φινλανδία;).
Η Βαρκελώνη στην Ισπανία σχεδίασε μια νέα πλατφόρμα συμμετοχικής δημοκρατίας με την ονομασία Decidim το 2017. Η Decidim, που χρησιμοποιείται πλέον σε όλη την Ισπανία και την Ευρώπη, δίνει τη δυνατότητα στους πολίτες να προτείνουν, να συζητούν και να αποφασίζουν συνεργατικά για δημόσιες πολιτικές και προϋπολογισμούς μέσω διάφανων ψηφιακών διαδικασιών.
Η βραβευμένη με Νόμπελ Ειρήνης Μαρία Ρέσσα ίδρυσε το 2023 το Rappler Communities, ένα κοινωνικό δίκτυο στις Φιλιππίνες που συνδυάζει τη δημοσιογραφία, την κοινότητα και την τεχνολογία. Στόχος του είναι να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς παρέχοντας ασφαλείς χώρους για την ανταλλαγή ιδεών και τη σύνδεση με γείτονες, δημοσιογράφους και ομάδες της κοινωνίας των πολιτών. Το Rappler Communities προσφέρει στο κοινό ιδιωτικότητα και φορητότητα δεδομένων, πράγμα που σημαίνει ότι μπορεί κανείς να μεταφέρει τις πληροφορίες του –όπως φωτογραφίες, επαφές ή μηνύματα– από μια εφαρμογή ή πλατφόρμα σε μια άλλη. Αυτά τα σχεδιαστικά χαρακτηριστικά δεν είναι διαθέσιμα στις μεγάλες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.
Η τεχνολογία που σχεδιάζεται για τη βελτίωση του δημόσιου διαλόγου είναι εφικτή –και μπορεί να λειτουργήσει ακόμη και εν μέσω μιας εμπόλεμης ζώνης. Το 2024, η Συμμαχία για την Ειρήνη στη Μέση Ανατολή άρχισε να χρησιμοποιεί τη Remesh.ai, μια πλατφόρμα βασισμένη στην τεχνητή νοημοσύνη, για να βρει κοινά σημεία μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων, προκειμένου να προωθήσει την ιδέα μιας δημόσιας ειρηνευτικής διαδικασίας και να καθορίσει τα στοιχεία μιας συμφωνίας κατάπαυσης του πυρός.
O σχεδιασμός των πλατφορμών είναι μια μορφή κοινωνικής μηχανικής για την επίτευξη κάποιου στόχου –επειδή διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συμπεριφέρονται, σκέφτονται και αλληλεπιδρούν– συχνά με τρόπο αόρατο. Ο σχεδιασμός περισσότερων και καλύτερων πλατφορμών για την υποστήριξη της δημοκρατίας μπορεί να αποτελέσει αντίδοτο στο κύμα της παγκόσμιας απολυταρχίας που ενισχύεται όλο και περισσότερο από τεχνολογικές πλατφόρμες οι οποίες περιορίζουν τον δημόσιο έλεγχο.
*Η Λίζα Σιρτς είναι Καθηγήτρια της Πρακτικής των Σπουδών Ειρήνης στο Πανεπιστήμιο Notre Dame.
