Βιώσιμη δημοσιογραφία: Πρακτικά βήματα για εξασφάλιση χρηματοδότησης

Κατά τη διάρκεια του Διεθνούς Forum Δημοσιογραφίας 2023 του iMEdD, εκπρόσωποι από ιδρύματα και παγκόσμιους οργανισμούς μέσων ενημέρωσης συγκεντρώθηκαν με στόχο την ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών για την προσέλκυση χρηματοδότησης και την παραγωγή δημοσιογραφικού έργου με ουσιαστικό αντίκτυπο. Ο παρών οδηγός για τη χρηματοδότηση και τη βιωσιμότητα στη δημοσιογραφία προέκυψε από τις συζητήσεις στα πάνελ “Χρηματοδότηση και δημοσιογραφία: Μια κατατοπιστική συζήτηση” και “Μοντέλα βιωσιμότητας στην εποχή της ψηφιακής επανάστασης“.

Συνδρομητικό Μοντέλο

Η Carine Fouteau, αρχισυντάκτρια της γαλλικής διαδικτυακής ερευνητικής εφημερίδας Mediapart, εξήγησε στην κεντρική ομιλία της με τίτλο “Μοντέλα βιωσιμότητας των μέσων ενημέρωσης: Η περίπτωση της Mediapart” πώς η εφημερίδα κατάφερε να ανεξαρτητοποιηθεί πλήρως από διαφημιστές, κρατικές επιχορηγήσεις, οικονομικούς μετόχους και τους τεχνολογικούς κολοσσούς GAFAM (Google, Amazon, Facebook, Apple, Microsoft), στηριζόμενη αποκλειστικά στους συνδρομητές της. Με στόχο την προσέλκυση και τη διατήρηση συνδρομητών, η Mediapart είναι αφοσιωμένη στη συνεχή βελτίωση της εμπειρίας του αναγνώστη και στη διεύρυνση του κοινού της. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της γνωριμίας με τα μέλη της και μέσω της παροχής ενός χώρου όπου μπορούν να εκφράζουν τις απόψεις, τις κριτικές και τις αντιρρήσεις τους με αναρτήσεις στο ιστολόγιο της εφημερίδας και με σχόλια. Επιπλέον, η εφημερίδα δίνει προτεραιότητα στη διαφάνεια, δημοσιεύοντας τη μεθοδολογία που ακολουθείται στις έρευνές της, σε μια προσπάθεια να αποκαλύψει τις εσωτερικές διεργασίες της ερευνητικής δημοσιογραφίας. Αυτός είναι ο λόγος που η Mediapart έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη των αναγνωστών της, οι οποίοι βασίζονται σε αυτή για να “μάθουν αυτά που δεν θα ήξεραν χωρίς αυτή”.

Δωρεές 

Το The Wire, ένας από τους σημαντικότερους μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς μέσων ενημέρωσης της Ινδίας, βασίζεται αποκλειστικά σε δωρεές από Ινδούς πολίτες και φορείς, όπως ορίζει ο ινδικός νόμος. Οι πρωταρχικές πηγές εσόδων του οργανισμού, που αποτελούν το 80%, περιλαμβάνουν δωρεές βάσει προγράμματος και φιλανθρωπική υποστήριξη από το εσωτερικό της χώρας, ενώ η διαφήμιση παίζει δευτερεύοντα ρόλο. Περαιτέρω πηγές χρηματοδότησης περιλαμβάνουν έσοδα από εκδηλώσεις και ένα μοντέλο με βάση τις συνδρομές που προσανατολίζεται στην προώθηση εξειδικευμένων προϊόντων. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το The Wire αντιμετωπίζει προβλήματα βιωσιμότητας λόγω του “καταπιεστικού περιβάλλοντος της Ινδίας”, όπως τόνισε ο ιδρυτικός συντάκτης του, Siddharth Varadarajan, καθώς η χώρα έχει μετατραπεί σε “hotspot” ψευδών ειδήσεων. Ο ίδιος πρόσθεσε ότι ο όρος βιωσιμότητα δεν αναφέρεται μόνο στην οικονομική κατάσταση του οργανισμού, αλλά και στην προσέγγιση που έχει απέναντι στο κοινό.

Όσο διευρύνεται η βάση δωρητών, τόσο μειώνονται οι ατομικές δωρεές, και τέλος, τόσο πιο δύσκολη γίνεται η παρεμπόδιση της χρηματοδότησης λόγω του καταπιεστικού καθεστώτος.

Siddharth Varadarajan, Ιδρυτικός Συντάκτης, The Wire (India). Φωτογραφία: Άλεξ Γρυμάνης

Διαφημίσεις; Όχι, ευχαριστώ.

“Αν δεν πληρώσεις για τις ειδήσεις, τότε θα το κάνει κάποιος άλλος. Και αν αυτός ο άλλος είναι μεγιστάνας, προφανώς δεν θα λειτουργήσει με γνώμονα το συμφέρον σου”, είπε ο Κωνσταντίνος Πουλής, αρχισυντάκτης στο The Press Project. Το The Press Project είναι ένας ανεξάρτητος ειδησεογραφικός οργανισμός με έδρα την Ελλάδα που δίνει φωνή σε ιστορίες μη προνομιούχων, οι οποίες συχνά παραβλέπονται από τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης. Συντηρείται μέσω τακτικών μικρών δωρεών από μια αφοσιωμένη κοινότητα ανθρώπων που υποστηρίζει αυτό το είδος δημοσιογραφίας. Απαγορεύοντας τις διαφημίσεις από τράπεζες, μεγάλες εταιρείες και από το κράτος, έχει ουσιαστικά εξαλείψει όλες τις πηγές διαφήμισης. Παρά τη “βασανιστικά αργή ανάπτυξη” του οργανισμού, ο Πουλής παραμένει αισιόδοξος για τη μελλοντική επιτυχία του The Press Project, το οποίο, όπως λέει, έχει γίνει αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής κατανάλωσης ειδήσεων του κοινού.

Αναζήτηση πολλαπλών πηγών εσόδων 

Εκτός από τα έσοδα προερχόμενα από το κοινό της, η Mediapart πολλαπλασιάζει τις πηγές εσόδων της στρεφόμενη στο μοντέλο Business-to-Business (B2B), σε δωρεές και σε συνεργασίες. Επιπλέον, το 2019, οι ιδρυτές της μεταβίβασαν όλες τις μετοχές τους σε έναν μη κερδοσκοπικό οργανισμό, το Fund for a Free Press (Ταμείο για τον Ελεύθερο Τύπο), προκειμένου να αποτρέψουν την εξαγορά της εφημερίδας. Ο Varadarajan υπογραμμίζει την ανάγκη εξεύρεσης διαφορετικών πηγών χρηματοδότησης, σημειώνοντας: “Όσο διευρύνεται η βάση δωρητών, τόσο μειώνονται οι ατομικές δωρεές, και τέλος, τόσο πιο δύσκολη γίνεται η παρεμπόδιση της χρηματοδότησης λόγω του καταπιεστικού καθεστώτος.” Αντίθετα, ο Dromomanos, μια ανεξάρτητη εταιρεία παραγωγής στη Λατινική Αμερική, παράγει δημοσιογραφικό περιεχόμενο για να παράξει κέρδος, ενώ έχει επίσης υιοθετήσει ένα σύστημα που βασίζεται σε εγγεγραμμένα μέλη (membership) και όχι σε συνδρομές (subscriptions). Ταυτόχρονα, εφαρμόζει ένα κυκλικό επιχειρηματικό μοντέλο, το οποίο αποτελείται από τέσσερις πυλώνες – το Editorial (Dromomanos), τη Συμβουλευτική (Dromolab), την Εκπαίδευση (El Salon) και τις Εκδηλώσεις (Dromofest) – οι οποίοι αλληλοτροφοδοτούνται σε μια προσπάθεια πολλαπλασιασμού των πηγών εσόδων και εξασφάλισης της βιωσιμότητας. Τέλος, η διευθύντρια Alejandra Inzunza Sánchez υπογράμμισε τις προσπάθειες του Dromomanos να δημιουργήσει συμμάχους σε ολόκληρη την αμερικανική ήπειρο, καθώς οι διασυνοριακές συνεργασίες είναι απαραίτητες για τη διεύρυνση του δικτύου των μέσων ενημέρωσης και για την προσέλκυση περισσότερων χρηματοδοτών και παγκόσμιου ενδιαφέροντος. Ως αποτέλεσμα, οι οργανώσεις δεν εξαρτώνται αποκλειστικά από έναν μεμονωμένο χορηγό. 

Συνεργασία με άλλους οργανισμούς

Η Marcia Parker, Αντιπρόεδρος των Φιλανθρωπικών Συνεργασιών στους New York Times, ανέλυσε τις στρατηγικές που χρησιμοποιεί το τμήμα της για να ηγηθεί πρωτοβουλιών στα newsrooms, τα οποία χρηματοδοτούνται από ιδρύματα, σε συνεργασία με μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς. Αυτή η πρωτοβουλία περιλαμβάνει μια σειρά από χρηματοδοτικές συνεργασίες και προγράμματα, ενώ παράλληλα παρέχει εκπαίδευση και υποστήριξη στα μέσα ενημέρωσης. Το αποτέλεσμα είναι η ενδυνάμωση των μικρών newsroom σε όλες τις πολιτείες, καθώς επεκτείνουν το δίκτυό τους και παράγουν δημοσιογραφία υψηλής ποιότητας σε συνεργασία με τους New York Times, χωρίς να ανησυχούν για τη βιωσιμότητα τους.

Αν δεν πληρώσεις για τις ειδήσεις, τότε θα το κάνει κάποιος άλλος. Και αν αυτός ο άλλος είναι μεγιστάνας, προφανώς δεν θα λειτουργήσει με γνώμονα το συμφέρον σου.

Konstantinos Poulis, Αρχισυντάκτης, The Press Project. Φωτογραφία: Άλεξ Γρυμάνης

Χρηματοδότηση θεματικών ρεπορτάζ

Δεδομένου ότι οι οργανισμοί μέσων ενημέρωσης γνωρίζουν καλύτερα από οποιονδήποτε πώς να εφαρμόσουν τις στρατηγικές τους, χρηματοδότες όπως το OSF Global Program Expression, το International Fund for Public Interest Media και το Stichting Democratie en Media δεν υπαγορεύουν το δημοσιογραφικό περιεχόμενο που σκοπεύουν να χρηματοδοτήσουν. Με άλλα λόγια, δεν δίνουν συγκεκριμένες κατευθυντήριες για τον τρόπο που οι οργανισμοί μέσων ενημέρωσης θα πρέπει να κατανέμουν τα χρήματα που λαμβάνουν. Κατά συνέπεια, δίνουν προτεραιότητα στις επιχορηγήσεις με γνώμονα τον χρήστη και τη ζήτηση, συμβάλλοντας έτσι στην ενίσχυση της ανεξάρτητης, κριτικής δημοσιογραφίας. Οι δημοσιογράφοι που επιθυμούν να λάβουν οικονομική στήριξη για θεματικά έργα (π.χ. κλιματική αλλαγή) θα πρέπει να αναζητήσουν και να προσεγγίσουν χρηματοδότες που ασχολούνται με το συγκεκριμένο ζήτημα.  Ωστόσο, πολλοί χρηματοδότες φοβούνται τον χώρο της δημοσιογραφίας και αυτό τους στρέφει συχνά στη θεματική χρηματοδότηση, η οποία έχει ευρύτερο αντίκτυπο στην κοινωνία. Ο Abijit Das, Διευθυντής Προγραμμάτων στο Stichting Democratie en Media, τάχθηκε υπέρ της καθιέρωσης επιχορηγήσεων έργων παράλληλα με τις βασικές επιχορηγήσεις για συγκεκριμένους οργανισμούς, ώστε να επιτευχθεί η ισορροπία στο τοπίο της χρηματοδότησης των μέσων ενημέρωσης.

Οικονομικοί διευθυντές στις αίθουσες σύνταξης

Δεδομένου ότι οι δημοσιογράφοι είναι ήδη επιβαρυμένοι με θέματα του editorial, θα ήταν αδύνατον να επωμιστούν παράλληλα τη διαχείριση των οικονομικών πόρων των οργανισμών όπου εργάζονται. Γι’ αυτό το λόγο θα πρέπει να προσλαμβάνονται οικονομικοί διευθυντές σε κάθε αίθουσα σύνταξης, καθώς η κατανομή των καθηκόντων είναι απαραίτητη για την οικονομική ανάπτυξη και την ανεξαρτησία ενός οργανισμού, όπως τονίζει η Marcia Parker. Φυσικά, τα διάφορα τμήματα του οργανισμού θα πρέπει να συνεργάζονται μεταξύ τους και να διευκολύνουν την αξιολόγηση από ομότιμους (peer review) τόσο σε συντακτικά όσο και σε οικονομικά θέματα, ενισχύοντας έτσι την ευρωστία του οργανισμού. Όπως επεσήμανε η Khadija Patel, πρόεδρος του Διεθνούς Ινστιτούτου Τύπου και δημοσιογράφος in residence στο International Fund for Public Interest Media, “τα μέσα ενημέρωσης είναι ολόκληροι οργανισμοί, όχι εργοστάσια παραγωγής περιεχομένου.” Όταν συνειδητοποιήσουν ότι η φύση τους είναι πολύ πιο πολύπλοκη από ό,τι αρχικά νόμιζαν, θα είναι σε θέση να προσφέρουν λύσεις στο ζήτημα της συγκέντρωσης κεφαλαίων.

Η ανάγκη για διαφάνεια

Ας υποθέσουμε ότι ένας ειδησεογραφικός οργανισμός λαμβάνει τα πολυπόθητα κονδύλια και είναι επιτέλους σε θέση να παράγει δημοσιογραφία υψηλής ποιότητας. Τι συμβαίνει όταν τελειώσουν τα κεφάλαια; Πώς μπορούν οι ελεύθεροι επαγγελματίες ή/και οι οργανισμοί να εξασφαλίσουν ένα βιώσιμο μέλλον χωρίς να βασίζονται διαρκώς σε χρηματοδότες; 

Η μακροπρόθεσμη οικονομική βιωσιμότητα δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς οι δημοσιογράφοι δεν γνωρίζουν πάντα πώς να συντηρηθούν και οι χρηματοδότες δεν τους αφήνουν να διαχειρίζονται μόνοι τους τα έσοδά τους. Επιπλέον, οι δημοσιογράφοι συχνά επηρεάζονται από τις τρέχουσες τάσεις (όπως η τεχνητή νοημοσύνη), όπως τόνισε η Susan Valentine, διευθύντρια του τμήματος ΜΜΕ στο OSF Global Program Expression, και ως εκ τούτου προσαρμόζουν το περιεχόμενό τους αναλόγως, σε μια προσπάθεια να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των χρηματοδοτών τους.  Αυτή η στρατηγική εγκυμονεί κινδύνους για την ανεξάρτητη δημοσιογραφία, η οποία μπορεί να καταλήξει να εξυπηρετεί τα συμφέροντα των χρηματοδοτών. Το απρόβλεπτο της διαδικασίας επιλογής των θεμάτων και των οργανώσεων που προορίζονται για χρηματοδότηση καθιστά αναγκαία τη λήψη μέτρων που θα διασφαλίσουν ότι οι χρηματοδότες λογοδοτούν για τις αποφάσεις τους. Επιπλέον, δεδομένου ότι η φιλανθρωπία λειτουργεί με σαφείς δομές εξουσίας και όχι με διαδικασίες από πάνω προς τα κάτω, η διαφάνεια στις διαδικασίες χρηματοδότησης είναι ζωτικής σημασίας.

Η ελευθερία του Τύπου δεν είναι προνόμιο της δημοσιογραφίας, είναι δικαίωμα των πολιτών.

Carine Fouteau, Αρχισυντάκτρια, Mediapart. Φωτογραφία: Άλεξ Γρυμάνης

Το μέλλον των μέσων ενημέρωσης: Πού οδεύουμε; 

Τα μέσα ενημέρωσης οφείλουν να επανεξετάσουν τους τρόπους με τους οποίους προσεγγίζουν το κοινό τους και να επενδύσουν σε επιδραστικές ιδέες, χωρίς να παραμελούν τις ανάγκες της κοινωνίας. Ένα ερώτημα που μπορούν να θέσουν στον εαυτό τους είναι: “Τι ενδιαφέρει τον κόσμο;” και “Πώς επικοινωνούν οι άνθρωποι σε διάφορες γωνιές της γης;”.

Σήμερα, οι άνθρωποι επικοινωνούν και ανταλλάσσουν πληροφορίες μέσα από πολλές πλατφόρμες. Για παράδειγμα, στη Νότια Αφρική, το ραδιόφωνο είναι η βασική πηγή ενημέρωσης, καθώς ο κόσμος θέλει να ενημερώνεται στη γλώσσα του, ενώ το WhatsApp είναι το βασικό μέσο επικοινωνίας και ανταλλαγής πληροφοριών. Κατά την παραγωγή περιεχομένου για αυτές τις πλατφόρμες, τα μέσα ενημέρωσης θα πρέπει να διασφαλίζουν ευρεία προσβασιμότητα για όλους, συμπεριλαμβανομένων των μειονοτήτων, όπως οι μετανάστες. Η αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης (συνειδητής ή ασυνείδητης) σε αυτά τα περιβάλλοντα αποτελεί επίσης ένα κρίσιμο ζήτημα.

Η Khadija Patel υπογράμμισε την επιτακτική ανάγκη για νέες μορφές χρηματοδότησης των μέσων ενημέρωσης σε έναν κόσμο που διαθέτει συλλογικά μόλις το 0,3% της αναπτυξιακής βοήθειας για τα μέσα ενημέρωσης. Οι διάφορες οργανώσεις θα ήθελαν να δουν αυτό το ποσοστό να ανεβαίνει στο 1%, το οποίο αντιστοιχεί σε δισεκατομμύρια δολάρια. Ωστόσο, αν η επίτευξη αυτού του στόχου αποδειχθεί αδύνατη, ακόμα και ένα ποσοστό της τάξης του 0,5% θα ήταν αρκετό. Αυτή η οικονομική ώθηση θα ενίσχυε τις υποδομές των μέσων ενημέρωσης, που περιλαμβάνουν ακόμα και τον σχεδιασμό των ιστοσελίδων τους.

Η δημοσιογραφία είναι πράγματι ένα δημόσιο αγαθό που μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη δημοκρατία αν δεν υποστηριχθεί με ιδιωτικά και δημόσια κονδύλια. Σε διαφορετική περίπτωση, οι ειδήσεις θα καταλήξουν να διαμορφώνονται από τους λίγους που έχουν τη δύναμη να τις ελέγχουν. Οφείλουμε, λοιπόν, να υπερασπιστούμε τις ίσες ευκαιρίες, χρηματοδοτώντας τη δημοσιογραφία υψηλής ποιότητας. Με αυτόν τον τρόπο, δεν θα διασφαλίσουμε απλώς το μέλλον της δημοσιογραφίας, αλλά θα θέσουμε και τα θεμέλια για μια υγιή και ενημερωμένη κοινωνία. Το σύνθημα της Mediapart δεν υπήρξε ποτέ πιο επίκαιρο: “Η ελευθερία του Τύπου δεν είναι προνόμιο της δημοσιογραφίας, είναι δικαίωμα των πολιτών.”

Δείτε εδώ ολόκληρες τις συζητήσεις πάνελ:

Μετάφραση: Ανατολή Σταυρουλοπούλου