Oι δημοσιογραφικές αποκαλύψεις για την υπόθεση των υποκλοπών εντείνουν τη συμμετοχή των χρηστών στην ψηφιακή συζήτηση. Περίπου το 70% των αναρτήσεων δημοσιεύονται από λογαριασμούς που τείνουν να κάνουν «follow» περισσότερο κόμματα και στελέχη της Αριστεράς, παρά της Δεξιάς. Πάντως, πρόκειται για μια συζήτηση που παραμένει, ούτως ή άλλως, πολωμένη μεταξύ των δύο ομάδων. Το iMEdD Lab και το Datalab παρουσιάζουν μια ερευνητική συνέργεια, με αντικείμενο την ανάλυση του διαλόγου για τις υποκλοπές στο Twitter.
Η υπόθεση των παρακολουθήσεων υφίσταται επί 14 μήνες στη δημόσια σφαίρα. Δημοσιογραφικές και άλλες ερευνητικές αποκαλύψεις εκκινούν πολύ πριν το ζήτημα να κυριαρχήσει στην επικαιρότητα. Ενδεικτικά, στις 14 Νοεμβρίου 2021, στην Εφημερίδα των Συντακτών, δημοσιεύεται ότι πολίτες βρίσκονται σε καθεστώς παρακολούθησης από την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών (ΕΥΠ) και ότι ανάμεσά τους βρίσκεται Έλληνας δημοσιογράφος ο οποίος κάνει ρεπορτάζ σχετικά με έναν 12χρονο πρόσφυγα από τη Συρία. Δύο ημέρες αργότερα, ο ρεπόρτερ και μέλος του δημοσιογραφικού δικτύου Reporters United, Σταύρος Μαλιχούδης, δημοσιεύει άρθρο υπό τον τίτλο «Είμαι ο δημοσιογράφος που παρακολουθεί η ΕΥΠ», εξηγώντας ότι και ο ίδιος το ανακάλυψε διαβάζοντας το προαναφερθέν ρεπορτάζ στην Εφημερίδα των Συντακτών. Τέσσερις εβδομάδες αργότερα, στις 16 Δεκεμβρίου 2021, δημοσιεύονται δύο διαφορετικές έρευνες, από το εργαστήριο του Πανεπιστημίου του Τορόντο Citizen Lab και από τη Meta, για το τότε άγνωστο και νέο λογισμικό κατασκοπίας Predator, με πελάτες πιθανώς και στην Ελλάδα. Την πρώτη εβδομάδα του Ιανουαρίου 2022, η δημοσιογραφική ομάδα Reporters United και το συνδρομητικό μέσο Inside Story δημοσιεύουν έρευνες για την υπερψήφιση τροπολογίας στο ελληνικό κοινοβούλιο στις 31 Μαρτίου 2021 η οποία άλλαξε τους κανόνες για την άρση του απορρήτου των επικοινωνιών στη χώρα μας και για το Predator και τις «δουλειές στην Ελλάδα» αντίστοιχα. Τους μήνες που ακολουθούν οι δύο ομάδες θα πρωτοστατήσουν στη δημοσιογραφική έρευνα για το θέμα των παρακολουθήσεων και των υποκλοπών, το οποίο πάντως θα πάρει πολύ χρόνο για να καλυφθεί εκτενώς από τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης και ‒συνακόλουθα;‒ να γίνει αντικείμενο ευρείας συζήτησης από τους πολίτες.
Η εκκίνηση της συζήτησης και η εξέλιξή της στον χρόνο
Η έρευνα και ανάλυση δεδομένων, που παρουσιάζεται παρακάτω όσον αφορά στον σχετικό διάλογο στο Twitter, άρχισε τον Νοέμβριο 2022 και εκπονήθηκε αναδρομικά, με το χρονικό διάστημα μελέτης να ξεκινά την 1η Απριλίου 2022.
Στις 6 Απριλίου 2022, ο δημοσιογράφος Θανάσης Κουκάκης καταθέτει καταγγελία στην Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ), με την οποία ζητά διερεύνηση υπόθεσης επιμόλυνσης του κινητού τηλεφώνου του από το Predator. Λίγες ημέρες αργότερα, οι δημοσιογράφοι Τάσος Τέλλογλου και Ελίζα Τριανταφύλλου δημοσιεύουν δύο σχετικές έρευνες στο Inside Story, υπό τους τίτλους «Ποιος παρακολουθούσε το κινητό του δημοσιογράφου Θανάση Κουκάκη;» και «Υπόθεση παρακολούθησης Κουκάκη: Το κράτος ξέρει» στις 11 και 14 Απριλίου αντίστοιχα. Επίσης, στις 15 Απριλίου, οι δημοσιογράφοι Νικόλας Λεοντόπουλος και Θοδωρής Χονδρόγιαννος δημοσιεύουν στο Reporters United έρευνα, σύμφωνα με την οποία η κυβέρνηση παρακολουθούσε τον δημοσιογράφο Θανάση Κουκάκη. Έχει εν τω μεταξύ υπάρξει τοποθέτηση του Υφυπουργού παρά τω Πρωθυπουργώ και Κυβερνητικού Εκπροσώπου, Γιάννη Οικονόμου, στο πλαίσιο της οποίας ο ίδιος είχε αναφερθεί στην υπόθεση Κουκάκη ως μια παρακολούθηση από ιδιώτη, δηλώνοντας μεταξύ άλλων ότι «προφανώς και δεν νοείται σε μια χώρα σαν την Ελλάδα, σε ένα κράτος δικαίου, οποιοσδήποτε ιδιώτης να μπορεί να παρακολουθεί κάποιον άλλον ιδιώτη» –πρόκειται για τοποθέτηση την οποία είχε σχολιάσει ο ίδιος ο Θανάσης Κουκάκης στο Twitter.
Όπως προκύπτει από τα στοιχεία, είναι ακριβώς τότε, στα μέσα Απριλίου 2022, οπότε αρχίζει να διαφαίνεται δραστηριότητα των χρηστών, η οποία όμως δεν έχει διάρκεια παρά λίγων ημερών.
Στις 19 Μαΐου 2022, το Threat Analysis Group της Google ανακοινώνει ότι εκτιμά, «με υψηλό βαθμό βεβαιότητας», πως κυβερνητικοί φορείς σε τουλάχιστον οκτώ χώρες, περιλαμβανομένης της Ελλάδας, έχουν προμηθευτεί λογισμικά επιμόλυνσης. Μία ημέρα αργότερα η συζήτηση για τις υποκλοπές στο Twitter φαίνεται να σημειώνει μια συγκριτικά σημαντική, για εκείνη τη χρονική περίοδο, κορύφωση. Παρ’ όλα αυτά, οι χρήστες ουσιαστικά ξεκινούν να συζητούν το ζήτημα μόνο μετά τη στιγμή που γίνεται γνωστό ότι ο ευρωβουλευτής και πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ, Νίκος Ανδρουλάκης, καταγγέλλει απόπειρα παγίδευσης του κινητού τηλεφώνου του, γεγονός που καλύπτεται ευρέως από τα μέσα ενημέρωσης.
Από τα τέλη Ιουλίου 2022 και έπειτα, η συζήτηση για τις υποκλοπές στο Twitter συντηρείται και κορυφώνεται όταν σημειώνεται μια δημοσιογραφική αποκάλυψη. Στις 5 Αυγούστου, ημέρα παραίτησης του γγ του Πρωθυπουργού και του διοικητή της ΕΥΠ, καταγράφονται οι περισσότερες ημερήσιες δημοσιεύσεις. Σε μηνιαίο επίπεδο, οι περισσότεροι μοναδικοί χρήστες έχουν δραστηριοποιηθεί τον Αύγουστο και τον Νοέμβριο 2022.
Από τα τέλη Ιουλίου και έπειτα, η συζήτηση για τις υποκλοπές στο Twitter συντηρείται και κορυφώνεται κάθε φορά που σημειώνεται μια σημαντική δημοσιογραφική αποκάλυψη ή ένα γεγονός με πολιτική σημασία το οποίο καλύπτεται ευρέως δημοσιογραφικά, όπως προκύπτει από την ανάλυση του όγκου των συνολικά 953.722 μελετώμενων δημοσιεύσεων οι οποίες έγιναν στο μέσο κοινωνικής δικτύωσης στο διάστημα από την 1η Απριλίου 2022 ως και τις 14 Ιανουαρίου 2023 –περιλαμβανομένων πρωτογενών δημοσιεύσεων (tweet), αναδημοσιεύσεων (retweet), σχολιασμένων παραθέσεων (quote) και αποκρίσεων (reply) των χρηστών σε αναρτήσεις άλλων. Ενδεικτικά, οι περισσότερες δημοσιεύσεις για το ζήτημα των υποκλοπών στο Twitter καταγράφονται στις 5 Αυγούστου 2022, όταν παραιτούνται ο γενικός γραμματέας του Πρωθυπουργού, Γρηγόρης Δημητριάδης, και ο διοικητής της ΕΥΠ, Παναγιώτης Κοντολέων. Είναι μία ημέρα μετά τη δημοσίευση δημοσιογραφικής έρευνας της ομάδας Reporters United και της Εφημερίδας των Συντακτών, σύμφωνα με την οποία συναλλαγές του Γρηγόρη Δημητριάδη συνδέονται με τον Φέλιξ Μπίζιο, πρώην διαχειριστή της εταιρείας Intellexa που εμπορεύεται το Predator.
Περισσότερο αναδημοσιεύουν παρά δημοσιεύουν οι χρήστες
Μελετώντας την εξέλιξη των αναρτήσεων στον χρόνο ανά είδος δημοσίευσης, προκύπτει ότι, όπως είναι αναμενόμενο, τα retweet είναι σταθερά πολλαπλάσια των tweet, καταδεικνύοντας ότι οι χρήστες συμμετέχουν στην κουβέντα περισσότερο για να αναδημοσιεύουν παρά για να αναρτούν δικά τους πρωτογενή σχόλια και πληροφορίες.
Από την 1η Απριλίου 2022 έως την 1η Ιανουαρίου 2023, περίπου 37.000 μοναδικοί λογαριασμοί εντοπίζονται να έχουν λάβει μέρος στη συζήτηση, με την κατανομή τους ανά μήνα να ακολουθεί πορεία ανάλογη της εξέλιξης των δημοσιεύσεων: Οι περισσότεροι μοναδικοί χρήστες έχουν δραστηριοποιηθεί στο Twitter τον Αύγουστο 2022 και τον Νοέμβριο 2022, ανερχόμενοι στους περίπου 22.000 και 21.000 μοναδικούς λογαριασμούς αντίστοιχα. Σημειώνεται ότι, ειδικά τον Νοέμβριο 2022, η κορύφωση της συζήτησης καταγράφεται στις 7 Νοεμβρίου, όταν δημοσιεύεται η πρώτη λίστα δημόσιων προσώπων, φερόμενων ως στόχων παρακολουθήσεων, από την εφημερίδα Documento –και η συζήτηση κορυφώνεται εκ νέου σχεδόν ταυτόχρονα με κάθε ανάλογο δημοσίευμα, χωρίς όμως ο όγκος των δημοσιεύσεων στο Twitter να είναι εφάμιλλος εκείνου που σημειώθηκε στις 7 Νοεμβρίου.
Στο ίδιο διάστημα των εννέα μηνών μελέτης, οι μοναδικοί χρήστες που έχουν δημοσιεύσει πρωτογενή tweet ανέρχονται σε 11.846. Εξ αυτών, το 60% επίσης αναδημοσιεύει περιεχόμενο άλλων, το 40% απαντά σε αναρτήσεις άλλων και το 26% παραθέτει σχολιασμένα tweet τα οποία είναι πρωτογενώς δημοσιευμένα από άλλους λογαριασμούς.
«Προφανώς στο Twitter είναι πολύ σπάνιο ένας απλός χρήστης να είναι μόνο παραγωγός περιεχομένου, χωρίς να αλληλεπιδρά με άλλους και να κάνει retweet περιεχομένου από άλλους, καθώς το Twitter είναι ένας χώρος δημοσίου διαλόγου που είναι δημοφιλής ακριβώς για αυτή τη δυνατότητα αλληλεπίδρασης. Οι λογαριασμοί του Twitter που, ενώ δημοσιεύουν περιεχόμενο, πολύ δύσκολα θα κάνουν retweet συνήθως δεν ανήκουν σε απλούς χρήστες, αλλά σε οργανισμούς (π.χ. ΜΜΕ, πολιτικά κόμματα κ.α.) που παράγουν πρωτότυπο περιεχόμενο (πολλές φορές αρχικά εκτός Twitter) και χρησιμοποιούν το Twitter κυρίως για τη διάχυσή του. Σε μια “ιεραρχία” η οποία βασίζεται στη δυνατότητα που έχει ένας λογαριασμός του Twitter να παράγει ουσιαστικό και πρωτότυπο περιεχόμενο, τα πιο “υψηλά” στρώματα θα είναι εκείνα που θα δημοσιεύουν στο Twitter χωρίς να κάνουν retweet, χωρίς να αλληλεπιδρούν –και αυτό, πάλι, είναι επίσης λίγο σπάνιο», λέει ο Γιάννης Ανδρεάδης, Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και Διευθυντής του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Πολιτική Ανάλυση, σχολιάζοντας το γεγονός ότι η πλειονότητα των χρηστών που δημοσιεύουν tweet φαίνεται να κάνουν και retweet. Υπό αυτό το πρίσμα, στο υπολειπόμενο 40% των μοναδικών λογαριασμών που φέρεται να δημοσιεύουν tweet, αλλά να μην κάνουν retweet περιεχόμενο τρίτων, θα πρέπει κανείς να περιμένει να βρει ενδιαφερόμενα μέρη τα οποία αντιμετωπίζουν το Twitter περισσότερο ως όχημα διανομής δικού τους περιεχομένου και λιγότερο ως πεδίο συμμετοχής σε έναν ανοικτό δημόσιο διάλογο.
Σε μια “ιεραρχία” η οποία βασίζεται στη δυνατότητα που έχει ένας λογαριασμός του Twitter να παράγει ουσιαστικό και πρωτότυπο περιεχόμενο, τα πιο “υψηλά” στρώματα θα είναι εκείνα που θα δημοσιεύουν στο Twitter χωρίς να κάνουν retweet, χωρίς να αλληλεπιδρούν
Kαθηγητής Γιάννης Ανδρεάδης
Παρόμοια εικόνα μπορεί κανείς να έχει, κάνοντας την ανάλυση από άλλη οπτική: στο διάστημα από την 1η Απριλίου έως την 1η Ιανουαρίου 2023, εντοπίζονται 27.781 μοναδικοί λογαριασμοί να έχουν δημοσιεύσει retweet. Εξ αυτών, μόνο το 25% επίσης δημοσιεύει δικό του πρωτογενές περιεχόμενο. Ασφαλώς, τα δύο σύνολα χρηστών μερικώς επικαλύπτονται. Ωστόσο, ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι, όπως φαίνεται, οι ενεργοί χρήστες, ως προς τη δημοσίευση πρωτογενούς περιεχομένου, παραμένουν στην πλειονότητά τους ενεργοί και όσον αφορά στην αλληλεπίδρασή τους με περιεχόμενο τρίτων. Όσοι, όμως, εμπλέκονται στη συζήτηση κυρίως για να αναδημοσιεύουν είναι παραπάνω από διπλάσιοι και δεν φαίνεται να συμμετέχουν αντιστοίχως με δικό τους περιεχόμενο. Οι χρήστες εντάσσονται, δηλαδή, στη συζήτηση με διαφορετικούς ρόλους: άλλοι ως «ρυθμιστές» του πρωτογενούς περιεχομένου και άλλοι ως κατά βάση «ακροατές» και φορείς αναπαραγωγής υλικού.
Οι κατηγορίες των λογαριασμών και ο ρόλος των media
Εστιάζοντας στο είδος των χρηστών που εμπλέκονται στη συζήτηση, μελετήσαμε συνολικά 2.262 επιλεγμένους μοναδικούς λογαριασμούς οι οποίοι είχαν δραστηριότητα από την 1η Απριλίου έως την 1η Δεκεμβρίου 2022. Το σύνολο των εν λόγω 2.262 μοναδικών λογαριασμών συγκροτήθηκε επιλέγοντας τους κορυφαίους 500 σε καθεμία από τις εξής κατηγορίες: εκείνους που έχουν δημοσιεύσει τα περισσότερα tweet, όσους έχουν απαντήσει περισσότερο σε tweets τρίτων, εκείνους που έχουν αναρτήσει τα περισσότερα quotes, όσους έχουν αναφερθεί περισσότερο από άλλους και εκείνους οι οποίοι είναι πιο επιδραστικοί στη συζήτηση για τις υποκλοπές –οι τελευταίοι προκύπτουν ως αλγοριθμικό αποτέλεσμα που βασίζεται στην ανάλυση γράφων οι οποίοι συγκροτούνται λαμβάνοντας υπόψη τα retweets, τα mentions και τα replies που καταγράφονται μεταξύ των χρηστών.
Από την ανάλυση προκύπτει ότι, ενώ στο σύνολο του δείγματος το 18% είναι ενημερωτικοί λογαριασμοί, περιλαμβανομένων μέσων ενημέρωσης και δημοσιογράφων, όταν εστιάζουμε μόνο στους 500 μοναδικούς χρήστες που δημοσίευσαν τα περισσότερα tweets, το ποσοστό των ενημερωτικών λογαριασμών ανεβαίνει στο 35% και τα φυσικά πρόσωπα συμμετέχουν κατά 61%. Αντίθετα, άνω του 90% είναι το μερίδιο των φυσικών προσώπων, όταν πρόκειται για την ανάλυση των 500 μοναδικών λογαριασμών που έχουν δημοσιεύσει τα περισσότερα reply και άλλων τόσων οι οποίοι έχουν αναρτήσει τα περισσότερα quote.
Τα παραπάνω ευρήματα επαναφέρουν ερωτήματα σχετικά με τον ρόλο των social media στη ροή της πληροφόρησης: Είναι ακόμη το Twitter ένα μέσο που υπόσχεται την ανάδειξη της πληροφορίας «από τα κάτω» και την ελεύθερη, αποκεντρωμένη διάδοση του μηνύματος από πολλούς προς πολλούς ή πλέον αποτελεί ακόμη έναν δίαυλο επικοινωνίας και διανομής περιεχομένου για συνήθη ενδιαφερόμενα μέρη, περιλαμβανομένων των μέσων ενημέρωσης; «Θα απαντούσα ότι είναι ένα μέσο το οποίο δεν φαίνεται να αλλάζει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούν οι χρήστες –δεν ξέρω εάν είναι για πολλούς προς πολλούς ή εάν ανακυκλώνονται οι ίδιοι. Φυσικά, η ενημέρωση πλέον έχει γίνει σημαντικό εργαλείο για όλους και κάτω από την ομπρέλα του μπαίνουν διάφορες μορφές πληροφόρησης, επιστημονικής και μη, βάσιμης και αβάσιμης κ.ο.κ.. Θεωρώ ότι το ουσιαστικό, σε πρώτη φάση, είναι να υπάρξει διάλογος και οι χρήστες να εκτίθενται σε διαφορετικές απόψεις και ιδέες, έτσι ώστε να ενισχυθεί και η δημόσια σφαίρα ως τέτοια», σχολιάζει ο Παντελής Βατικιώτης, Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, μεταξύ των διδακτικών και ερευνητικών αντικειμένων του οποίου είναι οι εναλλακτικές μορφές πληροφόρησης.
To 35% όσων έχουν δημοσιεύσει τα περισσότερα tweet είναι ενημερωτικοί λογαριασμοί και τα φυσικά πρόσωπα συμμετέχουν κατά 61%. Αντίθετα, άνω του 90% είναι το μερίδιο των φυσικών προσώπων, όταν εστιάζουμε σε όσους έχουν δημοσιεύσει τα περισσότερα reply.
Μάλιστα, για το γεγονός ότι η συζήτηση των χρηστών συχνά φαίνεται να πυροδοτείται από την εκάστοτε δημοσιογραφική αποκάλυψη ή μετάδοση νεότερων γεγονότων, ο ίδιος λέει: «Εάν το διαβάσω από την πλευρά του βασικού πεδίου της έρευνάς σας για τις υποκλοπές, κάποιος μπορεί να το δει και θετικά, με την έννοια ότι, τουλάχιστον στη σφαίρα του Twitter, υπήρχε πολύ μεγάλη εμπλοκή των χρηστών για κάτι το οποίο δεν ήταν αρχικά στην ατζέντα των “mainstream media”. Άρα, εκεί μπορεί να δημιουργείται μια δημόσια σφαίρα ανταγωνιστική, εάν μπορώ να την πω έτσι. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι σε άλλες περιπτώσεις που μπορεί το θέμα να κυριαρχεί στην ατζέντα των “mainstream media”, αυτό δεν τροφοδοτείται από τα ίδια μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, εφόσον φυσικά και τα “mainstream media” γνωρίζουν ότι εκεί είναι πολύ μεγάλη η εμπλοκή των χρηστών. Και, άρα, έτσι ανακυκλώνεται η ατζέντα των κυρίαρχων μέσων».
Οι πιο δραστήριοι και οι πιο επιδραστικοί χρήστες
Η εμπλοκή των μέσων ενημέρωσης κυρίως για τους σκοπούς δημοσίευσης περιεχομένου τους, και όχι αλληλεπίδρασης με λοιπούς χρήστες με ανάλογη συχνότητα, διαφαίνεται και όταν κανείς εστιάσει συγκριτικά στα εξής ευρήματα: ενώ στους κορυφαίους 20 λογαριασμούς σε αριθμό δημοσιευμένων tweets περιλαμβάνονται αρκετές ενημερωτικές ιστοσελίδες, στη λίστα των κορυφαίων 20 λογαριασμών σε αριθμό αποκρίσεών τους σε τρίτους εντοπίζεται μόνο η δημοσιογραφική ομάδα Reporters United, ο λογαριασμός της οποίας βρίσκεται στη 17η θέση της κατάταξης.
Από την άλλη, δημοσιογράφοι που ερευνούν το ζήτημα των υποκλοπών ή/και έχουν υπάρξει στόχοι παρακολούθησης, μέσα ενημέρωσης και δημοσιογραφικές ομάδες περιλαμβάνονται στην κατάταξη των 20 λογαριασμών οι οποίοι έχουν περισσότερο αναφερθεί από άλλους (mentions). Ανάμεσά τους, βρίσκονται και λογαριασμοί πολιτικών προσώπων, καταδεικνύοντας ότι οι χρήστες πολλές φορές δημοσιεύουν απευθυνόμενοι σε πολιτικά πρόσωπα, περιλαμβανομένου του Πρωθυπουργού, που βρίσκεται στη δέκατη θέση της εν λόγω λίστας.
Ανάλογη είναι η εικόνα των κορυφαίων 20 πιο επιδραστικών λογαριασμών οι οποίοι προκύπτουν με τη χρήση αλγορίθμου που βασίζεται στην ανάλυση γράφων και λαμβάνει, άλλωστε, υπόψη του αλληλεπιδράσεις μεταξύ των χρηστών, περιλαμβανομένων των mention.
Εξετάζοντας τους κορυφαίους 20 ιστότοπους ως προς τη διακίνηση περιεχομένου τους στο Twitter, με βάση τον αριθμό των μελετώμενων δημοσιεύσεων στις οποίες υπάρχουν υπερσύνδεσμοι της εκάστοτε ιστοσελίδας, κανείς διαπιστώνει ότι περιλαμβάνονται μέσα ενημέρωσης, η συντριπτική πλειονότητα των οποίων ασκεί δριμεία κριτική στην κυβέρνηση ‒ανάμεσά τους και όσα έχουν πρωτοστατήσει στο ρεπορτάζ για την υπόθεση των υποκλοπών.
Επτά στις δέκα δημοσιεύσεις για τις υποκλοπές γίνονται από χρήστες που κάνουν «follow» περισσότερο την Αριστερά
Αυτό φαίνεται να συνάδει με την ανάλυση των αναρτήσεων στο Twitter ανά πολιτικό χώρο που τείνουν να ακολουθούν περισσότερο χρήστες οι οποίοι τις δημιούργησαν: Για την υπόθεση των υποκλοπών, εκτιμάται ότι το 70% των συνολικών αναρτήσεων, που είχαν γίνει στο Twitter από την 1η Απριλίου έως την 1η Δεκεμβρίου 2022, δημοσιεύθηκαν από λογαριασμούς οι οποίοι τείνουν να κάνουν «follow» περισσότερο κόμματα και στελέχη της Αριστεράς, ενώ μόλις το 20% του όγκου των δημοσιεύσεων φαίνεται να προέρχεται από χρήστες που ακολουθούν περισσότερο κόμματα και πολιτικά πρόσωπα της Δεξιάς.
Στην περίπτωση της υπόθεσης των υποκλοπών, οι εμπλεκόμενοι λογαριασμοί που ακολουθούν περισσότερο κόμματα και στελέχη της Αριστεράς, αφενός, είναι περισσότεροι (42%) και, αφετέρου «μιλούν» πολύ περισσότερο (70% των δημοσιεύσεων).
Μάλιστα, ανάλογο είναι το εύρημα όταν δειγματοληπτικά, για σκοπούς σύγκρισης, αναλύεται η συζήτηση για την άρση της ασυλίας της ευρωβουλευτή Μαρίας Σπυράκη (διάστημα μελέτης: 15-18 Δεκεμβρίου 2022) και για την εμπλοκή της ευρωβουλευτή και καθαιρεμένης από τις 13 Δεκεμβρίου 2022 Αντιπροέδρου του Ευρωκοινοβουλίου Εύας Καϊλή στο επονομαζόμενο σκάνδαλο Qatargate (διάστημα μελέτης: 7-18 Δεκεμβρίου 2022). Η εικόνα είναι διαφορετική, ωστόσο, όταν αναλύεται η συζήτηση σχετικά με τον τραυματισμό και τον θάνατο του ανήλικου Ρομά Κώστα Φραγκούλη από πυροβολισμό αστυνομικού (διάστημα μελέτης: 4-18 Δεκεμβρίου 2022). Σε αυτήν την περίπτωση, η οποία δεν αφορά άμεσα πολιτικά πρόσωπα ή κόμματα, εκτιμάται ότι το 40% των δημοσιεύσεων προέρχονται από χρήστες που ακολουθούν περισσότερο λογαριασμούς συνδεόμενους με την Αριστερά και ότι άλλο τόσο είναι το εκτιμώμενο μερίδιο των αναρτήσεων από χρήστες που κάνουν περισσότερο «follow» λογαριασμούς συνδεόμενους με τη Δεξιά.
Τα ευρήματα είναι εφάμιλλα, όταν αναλύεται η εκτιμώμενη κατανομή των μοναδικών λογαριασμών που εμπλέκονται σε κάθε συζήτηση με βάση τον πολιτικό χώρο που οι ίδιοι οι δημιουργοί κάνουν περισσότερο «follow» στο Twitter. Μάλιστα, ιδίως στην περίπτωση της υπόθεσης των υποκλοπών, φαίνεται ότι οι εμπλεκόμενοι λογαριασμοί που ακολουθούν περισσότερο κόμματα και στελέχη της Αριστεράς, αφενός, είναι περισσότεροι (42%) και, αφετέρου «μιλούν» πολύ περισσότερο (70% των δημοσιεύσεων).
Εάν η κυβέρνηση θέλει να υποβαθμίσει ένα ζήτημα και να το αφήσει να ξεχαστεί, είναι λογικό να μην υπάρχουν σχετικά tweets και retweets τόσο (αρχικά) από την ομάδα που ασχολείται με την προώθηση μηνυμάτων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όσο και από τους υποστηρικτές της.
Καθηγήτης Γιάννης Ανδρεάδης
Επ’ αυτού, ο Καθηγητής Γιάννης Ανδρεάδης σχολιάζει ότι η μεγάλη συμμετοχή/ο μεγάλος όγκος περιεχομένου από λογαριασμούς που κάνουν περισσότερο «follow» την Αριστερά είναι κάτι το αναμενόμενο, όταν πρόκειται για ένα ζήτημα το οποίο κυρίως βάλλει Δεξιά κυβέρνηση. «Εάν η κυβέρνηση θέλει να υποβαθμίσει ένα ζήτημα και να το αφήσει να ξεχαστεί, είναι λογικό να μην υπάρχουν σχετικά tweets και retweets τόσο (αρχικά) από την ομάδα που ασχολείται με την προώθηση μηνυμάτων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όσο και από τους υποστηρικτές της», λέει ο ίδιος, ενώ παράλληλα σημειώνει πως είναι πλέον γνωστό και σύνηθες, σε όλα τα μεγάλα πολιτικά θέματα διεθνώς, και στρατευμένοι λογαριασμοί να συμμετέχουν και να εντείνουν τη συζήτηση.
«Μπορεί να υπάρχει συσπείρωση των χρηστών σε ένα θέμα, για παράδειγμα αυτό των υποκλοπών, το οποίο αρχικά δεν προβλήθηκε από τα κυρίαρχα ΜΜΕ. Γι’ αυτό ίσως εμφανίζεται και διαφορά με άλλες περιπτώσεις: σε εκείνη του Ρομά, που ξυπνά και πιο συντηρητικά ένστικτα, βλέπουμε να εξισορροπείται η εμπλοκή των χρηστών τόσο από Αριστερά όσο και από Δεξιά. Νομίζω ότι υπάρχει μια επικοινωνία σε αυτή τη διάσταση: το γεγονός ότι το θέμα των υποκλοπών ήρθε στην επικαιρότητα από τα πιο ανεξάρτητα μέσα αντανακλάται στο πόσοι συμμετείχαν σε αυτές τις συζητήσεις και αντίστοιχα στην προσέγγισή τους, ενώ όταν πηγαίνουμε σε άλλα ζητήματα, όπως η υπόθεση του Ρομά που κυριάρχησε αμέσως και στην ατζέντα των “mainstream” μέσων, βλέπουμε μια διαφορετική προσέγγιση, τουλάχιστον όσον αφορά στην ποσόστωση», σχολιάζει από την πλευρά του ο Επίκουρος Καθηγητής Παντελής Βατικιώτης.
Η πολωμένη συζήτηση και το Twitter ως ακόμη ένας «θάλαμος αντήχησης»
Παράλληλα, η συζήτηση για τις υποκλοπές στο Twitter εμφανίζεται πολωμένη, με την έννοια της ομοφιλίας: Οι αναπαραστάσεις των δικτύων των λογαριασμών δείχνουν ότι οι χρήστες σχηματίζουν ομάδες, πιθανώς όμοιων απόψεων, και συνδιαλέγονται μεταξύ τους. Για παράδειγμα, η παρακάτω εικόνα δείχνει το δίκτυο των χρηστών την 5η Αυγούστου 2022, ημέρα παραίτησης του γενικού γραμματέα του πρωθυπουργού και του διοικητή της ΕΥΠ. Στον γράφο, φαίνονται οι χρήστες που ακολουθούν περισσότερο λογαριασμούς της Αριστεράς (κόκκινο χρώμα) και εκείνοι που κάνουν «follow» περισσότερο λογαριασμούς της Δεξιάς (μπλε χρώμα) να συζητούν σε δύο διακριτές και μη επικαλυπτόμενες ομάδες.
«Το στοιχείο της ομοφιλίας και ο τρόπος με τον οποίο οι χρήστες έρχονται να καταφάσκουν τις ιδέες τους, τις απόψεις τους και μπαίνουν σε αυτό που ονομάζεται
“θάλαμοι αντήχησης” ουσιαστικά δεν είναι κάτι καινούργιο. Δεν έχει, δηλαδή, απαραιτήτως να κάνει με τα ψηφιακά μέσα και τα social media, στην προκείμενη περίπτωση. Σαφέστατα, υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που μπορεί να ευνοούν περισσότερο αυτού του είδους την πόλωση, με τα εργαλεία που παρέχονται, τα hashtag που μπορεί καθένας να ακολουθεί κλπ. Αντίστοιχα, αυτό μπορεί να αντανακλάται και στο ότι οι χρήστες δεν εκτίθενται σε διαφορετικές οπτικές, ενδιαφέροντα και πεποιθήσεις, το οποίο συμβαίνει ανεξαρτήτως του πολιτικού φάσματος όπου κινείται κάποιος», σημειώνει ο Επίκουρος Καθηγητής Παντελής Βατικιώτης.
Για την κατηγοριοποίηση των χρηστών ανά πολιτικό χώρο που φέρεται να κάνουν περισσότερο «follow», ακολουθήθηκε η εξής διαδικασία: κάθε λογαριασμός που εντοπίστηκε ως δημιουργός στο μελετώμενο δείγμα αναρτήσεων για την εκάστοτε υπόθεση τοποθετήθηκε στον παραδοσιακό άξονα Αριστερά – Δεξιά, λαμβάνοντας υπόψη σε ποιον χώρο κυρίως ανήκουν οι πολιτικοί λογαριασμοί που ακολουθεί, περιλαμβανομένων κομμάτων, βουλευτών του ελληνικού Κοινοβουλίου και Ελλήνων Ευρωβουλευτών. Συγκεκριμένα, χρήστες που ακολουθούν περισσότερο τον ΣΥΡΙΖΑ, το ΚΚΕ, το Μέρα 25 και τα στελέχη τους τοποθετήθηκαν στην Αριστερά. Λογαριασμοί που κάνουν «follow» περισσότερο τη Νέα Δημοκρατία, την Ελληνική Λύση και τα στελέχη τους τοποθετήθηκαν στη Δεξιά. Χρήστες που ακολουθούν περισσότερο το ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ και τα στελέχη του, όπως και χρήστες που ακολουθούν ίσο αριθμό Αριστερών και Δεξιών πολιτικών λογαριασμών, τοποθετήθηκαν στο Κέντρο. Ως ουδέτεροι χαρακτηρίστηκαν χρήστες που δεν ακολουθούν τους προαναφερθέντες πολιτικούς λογαριασμούς.
Το στοιχείο της ομοφιλίας και ο τρόπος με τον οποίο οι χρήστες έρχονται να καταφάσκουν τις απόψεις τους και μπαίνουν σε αυτό που ονομάζεται
Eπίκουρος Καθηγητής Παντελής Βατικιώτης
“θάλαμοι αντήχησης” ουσιαστικά δεν είναι κάτι καινούργιο. Σαφέστατα, υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που μπορεί να ευνοούν περισσότερο αυτού του είδους την πόλωση
Στην παρακάτω εικόνα, αναπαρίσταται το δίκτυο των εμπλεκόμενων στη συζήτηση για τις υποκλοπές και τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις από την 1η Απριλίου 2022 έως την 1η Δεκεμβρίου 2022. Ο γράφος δείχνει τη, σε μεγάλο βαθμό, αλληλεπίδραση των χρηστών ανά ομάδες: εκείνοι που ακολουθούν περισσότερο τη Νέα Δημοκρατία και τα στελέχη της (μπλε), εκείνοι που κάνουν περισσότερο «follow» τον ΣΥΡΙΖΑ (πορτοκαλί), το Μέρα 25 (κίτρινο) και τα στελέχη τους και όσοι ακολουθούν περισσότερο το ΚΚΕ (κόκκινο), το ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ (πράσινο) και τα στελέχη τους αντίστοιχα.
Συμπερασματικά, κοιτάζοντας προς τα πίσω το αποτύπωμα της υπόθεσης στο Τwitter τους τελευταίους εννέα μήνες και βλέποντας την αρχική, περιστασιακή συσπείρωση χρηστών γύρω από ένα θέμα που άργησε να μπει στην ατζέντα των κυρίαρχων μέσων ενημέρωσης, θα μπορούσε κανείς να πει ότι τα social media συνεχίζουν να ευαγγελίζονται τόσο την ανάδυση της πληροφορίας «από τα κάτω» όσο και την αποκεντρωμένη ροή της. Ωστόσο, η μαζική ενημέρωση ακόμη λειτουργεί ως πυροδότης της μαζικής ψηφιακής συμμετοχής των πολιτών. Σε ένα σχήμα κύκλου, όταν η τελευταία αρχίσει να συμβαίνει ορμητικά, αρχίζουν και τα μέσα ενημέρωσης να εντάσσονται στον ψηφιακό διάλογο –ο οποίος αποτελεί για εκείνα κατά βάση όχημα διανομής του περιεχομένου τους. Οι χρήστες, από την πλευρά τους, κυρίως αναδημοσιεύουν παρά δημοσιεύουν και, δια των αλληλεπιδράσεών τους, τοποθετούν εαυτούς σε ομάδες ομοίων τους ∙ εδώ, βέβαια, μπαίνει άνω τελεία έως ότου ξεκαθαριστεί με ποιον τρόπο το πού τοποθετείς τον εαυτό σου επηρεάζει το πού σε επανατοποθετεί ο αλγόριθμος, ιδίως εσχάτως, στο Twitter του Έλον Μασκ. «See the Tweets you want to see» παρότρυνε, άλλωστε, τους χρήστες το μέσο στις 11 Ιανουαρίου 2023.
Για περισσότερες αναλύσεις και συνεχιζόμενη παρακολούθηση του θέματος, επισκεφθείτε τη διαδικτυακή εφαρμογή του Datalab.
Το παρόν αποτελεί αποτέλεσμα ερευνητικής συνέργειας του iMEdD Lab και του Data & Web Science Lab (Datalab) του Τμήματος Πληροφορικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Έρευνα/Ανάλυση/Οπτικοποίηση δεδομένων:
Ηλίας Δημητριάδης, Στέλιος Καραμανίδης, Παύλος Σερμπέζης (Datalab)
Κέλλυ Κική (iMEdD Lab)
Διευθύντρια Datalab: Καθηγήτρια Αθηνά Βακάλη
Συμπληρωματική συνδρομή στην έρευνα:
Δημήτριος-Παντελεήμων Γιακάτος, Βασίλης Ψωμιάδης (Datalab)
Φοίβη Φρονίστα (iMEdD)
Η συλλογή των δεδομένων έγινε προγραμματιστικά από την ομάδα του Datalab, με τη χρήση του Twitter API (Application Programming Interface) v2, για σκοπούς ακαδημαϊκής έρευνας. Για τη συλλογή των δεδομένων σχετικά με τη συζήτηση των υποκλοπών στο Twitter, χρησιμοποιήθηκαν τα εξής hashtag και λέξεις-κλειδιά: υποκλοπές, υποκλοπη, #υποκλοπες, #υποκλοπές, #παραρακολουθήσεις, επισύνδεση, επισυνδέσεις, #επισυνδέσεις, #δημητριαδης, #κοντολεων, #κουκακη, #ανδρουλακης, #ypoklopes, predator, #predator, #predatorgate, #pega, #spyware, #watergate, greekwatergate. Η ανάλυση που παρουσιάζεται στο παρόν βασίζεται και περιορίζεται στις δημοσιεύσεις που έγιναν στο Twitter, στην ελληνική γλώσσα, μετά την 1η Απριλίου 2022 και οι οποίες περιλαμβάνουν οποιοδήποτε από τα προαναφερθέντα hashtag/λέξεις-κλειδιά (είτε συνδυαστικά είτε όχι). Σημειώνεται ότι, για λόγους που σχετίζονται με τη διασφάλιση της συνάφειας των δεδομένων με το υπό μελέτη ζήτημα της συζήτησης για την υπόθεση των υποκλοπών: α) το hashtag #ανδρουλακης συγκαταλέχθηκε στα κριτήρια συλλογής δεδομένων στις 20 Ιουλίου 2022, β) το συγκεκριμένο και τα λοιπά hashtag που αντιστοιχούν σε επώνυμα φυσικών προσώπων περιλαμβάνονται στα κριτήρια συλλογής δεδομένων ως τις 28 Νοεμβρίου 2022. Για τα hashtag και τις λέξεις-κλειδιά που χρησιμοποιήθηκαν ως κριτήρια συλλογής δεδομένων για τους σκοπούς ερευνητικής σύγκρισης με λοιπά θέματα της πρόσφατης επικαιρότητας, όπως και για πιο αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με τη μεθοδολογία εργασίας, μπορείτε να αντατρέξετε εδώ.
