Ο πολιτικός λόγος κατά τη δίμηνη προεκλογική περίοδο

Οι διπλές «βωβές» εκλογές, τα θέματα που πρόταξαν οι πολιτικοί αρχηγοί σε κάθε προεκλογική περίοδο και η διαφοροποίηση του λόγου τους σε σχέση με το μεταναστευτικό.

Η μακρά προεκλογική περίοδος, που επισήμως ξεκίνησε στις 22 Απριλίου, ολοκληρώθηκε το βράδυ της 25^ης Ιουνίου με τη νέα μεγάλη νίκη της Νέας Δημοκρατίας. Για το «κλείσιμο» αυτής της περιόδου, θα επιχειρήσουμε να δούμε συνολικά τις στρατηγικές λόγου που ακολούθησαν οι αρχηγοί των κοινοβουλευτικών κομμάτων αυτό το διάστημα καθώς και τι συμπεράσματα ή ερευνητικά ερωτήματα για το μέλλον μπορούμε να εξαγάγουμε μέσα από τις 170 ομιλίες που μελετήθηκαν, στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου για την ανάλυση του προεκλογικού πολιτικού λόγου.

Οι «βωβές» εκλογές επιβεβαιώθηκαν από την ανάλυση του πολιτικού λόγου

Στην ανάλυσή μας, επιχειρήσαμε να ελέγξουμε τα επίπεδα πόλωσης και λαϊκισμού στον λόγο των πολιτικών αρχηγών. Οι εκτιμήσεις πολιτικών, σχολιαστών και δημοσιογράφων μιλούσαν για αναμενόμενα αυξημένα επίπεδα πόλωσης και λαϊκισμού λόγω και των δύο διαδοχικών εκλογικών αναμετρήσεων. Αυτές οι εκτιμήσεις δεν επιβεβαιώθηκαν. Δεν παρατηρήθηκε στρατηγική ακραίας πόλωσης ή συνεχή χρήση πολωτικών σχημάτων λόγου στις ομιλίες των πολιτικών αρχηγών. Αυτό το συμπέρασμα συνάδει και με την εμπειρία των περισσότερων εξ ημών που βίωσαν τις εκλογές ως «βωβές». Δεν σημαίνει, φυσικά, πως δεν υπήρξαν στιγμές πόλωσης κατά τις δύο προεκλογικές περιόδους. Ο πολιτικός αρχηγός που σημείωσε τις περισσότερες κλιμακώσεις στον δείκτη της πόλωσης ήταν ο Δημήτρης Κουτσούμπας –ας μην ξεχάσουμε και το κεντρικό σύνθημα του ΚΚΕ, «Μόνοι τους και όλοι μας». Από την άλλη, ο λαϊκισμός δεν αποτέλεσε βασική στρατηγική λόγου για κανέναν πολιτικό αρχηγό. Πιο τακτικές χρήσεις λαϊκιστικών σχημάτων λόγου συναντούμε στις ομιλίες του Αλέξη Τσίπρα κατά την πρώτη προεκλογική περίοδο, αν και παρέμειναν σε αρκετά χαμηλά επίπεδα, ενώ στη δεύτερη σχεδόν εκμηδενίζονται. Το εύρημα που αφορά κυρίως τη δεύτερη προεκλογική περίοδο δημιουργεί το ερώτημα εάν μπορεί ο ΣΥΡΙΖΑ να συνεχίσει να προσεγγίζεται από μερίδα μελετητών ως λαϊκιστικό κόμμα όπως στο παρελθόν. Η όποια απάντηση δεν είναι οριστική, καθώς ο λαϊκισμός, ως μορφή πολιτικού λόγου, έχει βαθμούς, στιγμές παρουσίας και απουσίας.

Πόλωση και λαϊκισμός στον λόγο των πολιτικών αρχηγών κατά τη μακρά προεκλογική περίοδο

Η συνέπεια Μητσοτάκη στον θετικό, προγραμματικό λόγο

Ο λόγος του Κυριάκου Μητσοτάκη χαρακτηρίζεται από εντυπωσιακή συνέπεια. Όλες οι ομιλίες του εντοπίζονταν στο θετικό φάσμα, ως προς το συναισθηματικό πρόσημό τους, και ήταν σε υψηλότατο ποσοστό αφιερωμένες στην προβολή της προγραμματικής ατζέντας του κόμματος. Η προγραμματική διάσταση και η θετικότητα του λόγου, στοιχεία που συνδέονται, αυξήθηκαν ελαφρώς κατά τη δεύτερη προεκλογική περίοδο, πιθανώς και λόγω του θετικού πρώτου εκλογικού αποτελέσματος. Η γενική εικόνα των υπόλοιπων πολιτικών αρχηγών ως προς το συναισθηματικό πρόσημο των ομιλιών τους τοποθετεί τους Αλέξη Τσίπρα και Νίκο Ανδρουλάκη σαφώς στο ουδέτερο φάσμα, τους Δημήτρη Κουτσούμπα και Γιάνη Βαρουφάκη στο ουδέτερο με τάση προς το αρνητικό και τον Κυριάκο Βελόπουλο σταθερά στο αρνητικό.

Ανάλυση συναισθήματος στον λόγο των πολιτικών αρχηγών κατά τη δεύτερη (αριστερά) και την πρώτη (δεξιά) προεκλογική περίοδο

Οικονομία την πρώτη περίοδο, μεταναστευτικό τη δεύτερη, οι αιχμές της κριτικής Μητσοτάκη προς πολιτικούς αντιπάλους

Ως προς τις θεματικές στις οποίες εστίασε ο Κυριάκος Μητσοτάκης, πρέπει να αναφέρουμε ότι το τρίπτυχο «οικονομία-υγεία-εργασία» παρέμεινε σταθερά το βασικό και στις δύο προεκλογικές περιόδους. Επιπλέον, θα λέγαμε πως αυτή η θεματική ατζέντα της Νέας Δημοκρατίας σφράγισε συνολικά τη μακρά προεκλογική περίοδο. Εκεί που παρατηρείται διαφοροποίηση είναι στην αιχμή της κριτικής: Η κριτική του Κυριάκου Μητσοτάκη, κατά την πρώτη προεκλογική περίοδο, εστιάζει σε ζητήματα οικονομίας, ενώ στη δεύτερη περίοδο εστιάζει στο ζήτημα της μεταναστευτικής πολιτικής. Το μεταναστευτικό παρουσιάζεται συστηματικά ως ζήτημα εθνικής ασφάλειας, με συχνές αναφορές στον φράχτη του Έβρου αλλά, ιδίως μετά το τραγικό ναυάγιο έξω από την Πύλο, εντείνεται η κριτική για τη μεταναστευτική πολιτική του ΣΥΡΙΖΑ και ο πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας υπεραμύνεται της αυστηρής πολιτικής της κυβέρνησής του. Τέλος, ο Κυριάκος Μητσοτάκης επέμεινε στην επιλογή του να μην αναφέρεται ονομαστικά στους πολιτικούς του αντιπάλους. Κατά τη δεύτερη προεκλογική περίοδο, μείωσε ακόμη περισσότερο τις αναφορές αυτές –σε βαθμό όπου ο πολιτικός στον οποίο αναφέρθηκε περισσότερο ήταν ο εαυτός του.

Σε τι αφιερώθηκε ο προεκλογικός λόγος των πολιτικών αρχηγών, στην προγραμματική τους ατζέντα ή σε κριτική προς τους πολιτικούς αντιπάλους;

Απουσία λαϊκιστικών σχημάτων λόγου από τον Τσίπρα τη δεύτερη περίοδο και προσπάθεια έμφασης στην προγραμματική ατζέντα

Δύο είναι οι βασικές αλλαγές που παρατηρούνται στον λόγο του Αλέξη Τσίπρα τη δεύτερη προεκλογική περίοδο σε σχέση με την πρώτη: πρώτον, η σχεδόν πλήρης απουσία λαϊκιστικών σχημάτων λόγου και, δεύτερον, η προσπάθεια να δοθεί λίγο παραπάνω έμφαση στην προγραμματική ατζέντα. Ως προς τις θεματικές, η οικονομία υπήρξε το βασικότερο ζήτημα και στις δύο προεκλογικές περιόδους. Στη δεύτερη προεκλογική περίοδο, ο ίδιος επιχείρησε να τονίσει και το ζήτημα της υγείας, το οποίο έγινε βασική αιχμή της κριτικής του απέναντι στη Νέα Δημοκρατία. Μια δεύτερη ομάδα θεμάτων που ανέδειξε ήταν τα ζητήματα της λογοδοσίας, της διαφθοράς και της δημοκρατίας. Παράλληλα, σημαντικές θεματικές έμειναν εκτός ή ιεραρχήθηκαν χαμηλά. Μεταξύ αυτών, το περιβάλλον, ο πολιτισμός, η ενέργεια, η αγροτική πολιτική, οι υποδομές, η εθνική ασφάλεια και το μεταναστευτικό.

Στην αγροτική πολιτική εστίασε ο Ανδρουλάκης την πρώτη προεκλογική περίοδο, στην οικονομία κατά τη δεύτερη

Ο Νίκος Ανδρουλάκης επέλεξε και στις δύο περιόδους να δώσει περισσότερη έμφαση στην προγραμματική διάσταση του λόγου του παρά στην κριτική. Από την αρχή εντοπίσαμε ότι ο λόγος του Ανδρουλάκη ήταν περισσότερος πολυθεματικός και πιο «ευέλικτος», με τις ομιλίες του να προσαρμόζονται αρκετά στους τόπους όπου εκφωνούνταν. Ενδιαφέρον στοιχείο της πρώτης περιόδου ήταν η έμφαση που δόθηκε στην αγροτική πολιτική. Αξίζει να αναφερθεί ότι, με βάση τα στοιχεία των exit poll, το ΠΑΣΟΚ ήρθε δεύτερο στην επιλογή ψήφου στην επαγγελματική κατηγορία των αγροτών/κτηνοτρόφων. Κατά τη δεύτερη εκλογική περίοδο, ο λόγος του Προέδρου του ΠΑΣΟΚ στράφηκε πιο έντονα στα ζητήματα της οικονομίας, τόσο ως προγραμματικό πυλώνα όσο και ως αιχμή κριτικής, ενώ είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι ιεράρχησε ψηλά και το ζήτημα του χρέους, κυρίως το ιδιωτικό αλλά και το δημόσιο. Η επίκληση στην ιστορία του ΠΑΣΟΚ ήταν ένας ρητορικός τόπος που αξιοποίησε ο Νίκος Ανδρουλάκης. Χαρακτηριστικά, ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ο πολιτικός που ανέφερε συχνότερα ο Πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, αμέσως μετά τους Μητσοτάκη και Τσίπρα.

Θεματική ανάλυση των ομιλιών των πολιτικών αρχηγών

Το μεταναστευτικό τέθηκε υψηλά από τον Κουτσούμπα τη δεύτερη προεκλογική περίοδο, χρησιμοποιήθηκε ως αιχμή κριτικής προς τα άλλα κόμματα από τον Βελόπουλο

Ο Δημήτρης Κουτσούμπας είχε έναν μοιρασμένο λόγο μεταξύ προγραμματικής διάστασης και κριτικής, αυξάνοντας ελαφρώς κατά τη δεύτερη περίοδο την εστίαση στην προβολή των θέσεων. Ως προς τις θεματικές, η οικονομία και η εργασία ήταν κυρίαρχες και στις δύο προεκλογικές περιόδους. Η διαφορά είναι πως αυτές συμπληρώθηκαν, κατά την πρώτη περίοδο, με το ζήτημα της στέγασης, που δεν είχε τεθεί τόσο υψηλά από τους άλλους πολιτικούς αρχηγούς. Τη δεύτερη περίοδο, τέθηκε υψηλά από τον Δημήτρη Κουτσούμπα το ζήτημα του μεταναστευτικού, ιδίως μετά το ναυάγιο στα ανοιχτά της Πύλου.

Εξαρχής είχαμε σημειώσει πως οι ομιλίες του Κυριάκου Βελόπουλου δεν είναι απολύτως συγκρίσιμες με αυτές των υπόλοιπων αρχηγών, καθώς πρόκειται για τοποθετήσεις σε συνεντεύξεις Τύπου. Σε κάθε περίπτωση, η επιλογή του Προέδρου της Ελληνικής Λύσης ήταν να αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος αυτών των τοποθετήσεων στην κριτική των αντιπάλων του. Η οικονομία και η διαφθορά ήταν οι δύο βασικές θεματικές του κατά την πρώτη προεκλογική περίοδο, ενώ στη δεύτερη παρατηρήθηκε μια αλλαγή, με την οικονομία και το μεταναστευτικό να έχουν επικρατήσει στον λόγο του. Το μεταναστευτικό χρησιμοποιήθηκε ως αιχμή κριτικής απέναντι στα άλλα κόμματα.

Όπως έχουμε επισημάνει ξανά, η ανάλυση των ομιλιών του Γιάνη Βαρουφάκη καλύπτει μόνο την πρώτη προεκλογική περίοδο, καθώς η έρευνα περιοριζόταν στον λόγο των αρχηγών των πιο πρόσφατων κοινοβουλευτικών κομμάτων κάθε φορά. Η εικόνα της πρώτης περιόδου είχε δείξει ότι ο Γιάνης Βαρουφάκης εστίαζε στο ζήτημα της οικονομίας και, επίσης, ασκούσε έντονη κριτική σε σχέση με το χρέος και τις ιδιωτικοποιήσεις.

Η στάση των πολιτικών αρχηγών σε σχέση με το μεταναστευτικό, η βασικότερη διαφοροποίηση του λόγου τους κατά τη δεύτερη προεκλογική περίοδο

Εάν εξαιρέσουμε τις διαστάσεις της πόλωσης και του λαϊκισμού που είδαμε να κινούνται συνολικά σε ακόμη χαμηλότερα επίπεδα κατά τη δεύτερη προεκλογική περίοδο, η βασικότερη διαφοροποίηση στη δεύτερη περίοδο ήταν η στάση των πολιτικών αρχηγών σε σχέση με το μεταναστευτικό ζήτημα. Μετά το εκλογικό αποτέλεσμα της 25^ης Ιουνίου, με την είσοδο των δύο νέων κομμάτων (Νίκη και Σπαρτιάτες) στη Βουλή, ένα ερώτημα το οποίο μπορεί να προκύψει είναι αν και πώς σχετίζεται ο λόγος –ή η απουσία λόγου– των πολιτικών αρχηγών για συγκεκριμένες θεματικές με την κοινοβουλευτική παρουσία συνολικά τριών κομμάτων που τοποθετούνται δεξιά της Νέας Δημοκρατίας. Μια τέτοια ανάλυση θα μπορούσε να στραφεί στον τρόπο με τον οποίο μίλησαν οι υπό μελέτη πολιτικοί αρχηγοί των κομμάτων, από τη μία, για τις θεματικές του μεταναστευτικού και της εθνικής ασφάλειας και, από την άλλη, για τη θεματική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η οποία ιεραρχήθηκε συστηματικά στις χαμηλότερες θέσεις ενδιαφέροντος.

Κλείνοντας, ευελπιστούμε πως ο πλούτος των ευρημάτων που συγκεντρώθηκε από αυτήν την ανάλυση θα αποτελέσει βάση για περαιτέρω αναστοχασμό και διερεύνηση καθώς και για τη διαμόρφωση νέων ερευνητικών ερωτημάτων, μερικά μόνο εκ των οποίων αναφέρθηκαν παραπάνω.