Το iMEdD συνάντησε την Haïfa Mzalouat, δημοσιογράφο και αρχισυντάκτρια του ανεξάρτητου μέσου ενημέρωσης με έδρα την Τύνιδα, Inkyfada, με σκοπό να αναλύσει την μεταναστευτική κρίση στην Τυνησία, τον ρόλο της ΕΕ και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι δημοσιογράφοι που καλύπτουν το μεταναστευτικό.
Το μεταναστευτικό στον προεκλογικό λόγο των πολιτικών αρχηγών
Πώς μίλησαν, αν μίλησαν, οι πολιτικοί αρχηγοί για το μεταναστευτικό και προσφυγικό ζήτημα κατά τη μακρά προεκλογική περίοδο, πριν από το πολύνεκρο ναυάγιο στα ανοιχτά της Πύλου.
«Όταν ασχολούμαστε με το μεταναστευτικό και δεν αισθανόμαστε άμεσα τον αντίκτυπό του, η ερευνητική δημοσιογραφία μπορεί να αποτελέσει ένα κρίσιμο σημείο αναφοράς. Αν κάποια στιγμή στο μέλλον αναθεωρηθεί το νομικό πλαίσιο, τα μέσα ενημέρωσης θα διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στην παροχή ουσιαστικής πληροφορίας», δήλωσε η Haïfa Mzalouat κατά τη διάρκεια του πάνελ «Ερευνητική δημοσιογραφία, και μετανάστευση: Το κόστος της καταπολέμησης της ατιμωρησίας», που έλαβε χώρα την πρώτη ημέρα του Διεθνούς Forum Δημοσιογραφίας του iMEdD.
Ως αρχισυντάκτρια στην Inkyfada, η Mzalouat επιβλέπει όλα τα άρθρα που δημοσιεύονται, ενώ παράλληλα διεξάγει και δικές της έρευνες. Το μέσο ιδρύθηκε το 2014 – έκτοτε έχει αφoσιωθεί στην υπεράσπιση της ελευθερίας του Τύπου. Φέρνοντας σε επαφή προγραμματιστές, γραφίστες και δημοσιογράφους, η Inkyfada παράγει περιεχόμενο που αφορά την επικαιρότητα της Τυνησίας και απευθύνεται τόσο στο γενικό όσο και στο ακαδημαϊκό κοινό.
Μετά την έκδοση του προεδρικού διατάγματος από τον Kais Saied το 2021, το οποίο ανέστειλε τη λειτουργία του Συντάγματος, η Τυνησία διολίσθησε σε ένα αυταρχικό καθεστώς διακυβέρνησης, με το μεταναστευτικό να ανάγεται σε μία από τις πολλές και συνεχιζόμενες κρίσεις που αντιμετωπίζει η χώρα. Στις 3 Ιουλίου 2023 οι εντάσεις μεταξύ ντόπιων και μεταναστών από την Υποσαχάρια Αφρική, στην παράκτια πόλη Σφαξ της Τυνησίας, κλιμακώθηκαν με τον θάνατο ενός 42χρονου Τυνήσιου. Το περιστατικό αυτό ενίσχυσε περαιτέρω τη ρατσιστική μεταναστευτική πολιτική που έχει υιοθετήσει η χώρα, οδηγώντας σε επιθέσεις και μαζικές εκδιώξεις μεταναστών από τις κατοικίες τους. Μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2023, οι τυνησιακές αρχές είχαν εκδιώξει βίαια τουλάχιστον 2.000 μετανάστες, εγκατελείποντάς τους στις ερήμους που συνορεύουν με τη Λιβύη και την Αλγερία, χωρίς τροφή ή νερό, με 27 μετανάστες να έχουν επιβεβαιωμένα χάσει τη ζωή τους.
«Ξετυλίγοντας το νήμα» της ανθρωπιστικής κρίσης
«Ο κόσμος συχνά πιστεύει ότι η Τυνησία αποτελεί μόνο τόπο αποδημίας, όμως αυτό δεν ισχύει. Η χώρα δέχεται παράλληλα πλήθος μεταναστευτικών ροών, αλλά το νομικό πλαίσιο δεν έχει προσαρμοστεί», είπε η Mzalouat. Πράγματι, πολλοί Υποσαχάριοι Αφρικανοί μεταναστεύουν στην Τυνησία με στόχο να βρουν εργασία και καλύτερες συνθήκες διαβίωσής, και όχι για να διαφύγουν στην Ευρώπη. Ωστόσο, το νομικό και κοινωνικό πλαίσιο της Τυνησίας λειτουργεί ανασταλτικά. Το προφίλ της «ασφαλούς χώρας» που προσπαθεί απεγνωσμένα να προσδώσει η ΕΕ στην Τυνησία, με στόχο να περιορίσει τις μεταναστευτικές ροές προς την ηπειρωτική Ευρώπη, δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση. Στην πραγματικότητα, οι μεταναστευτικές ροές προς την Ευρώπη δεν μειώνονται – απλώς γίνονται ολοένα και περισσότερο μέσω παράτυπων οδών και χωρίς βίζα. To 2023, 1.769 μετανάστες έχασαν τη ζωή τους στο ταξίδι απο την Τυνησία προς την Ιταλία – μια απο τις πιο θανατηφόρες μεταναστευτικές οδούς στον κόσμο.
Τον Ιούνιο του 2023, με το Nέο Σύμφωνο της ΕΕ για τη Μετανάστευση και το Άσυλο (EU New Pact on Migration and Asylum), η μετανάστευση προς την Ευρώπη έγινε ακόμη πιο επικίνδυνη. Η αναθεώρηση των διαδικασιών ασύλου σε όλες τις χώρες της ΕΕ σήμαινε ότι οι αιτούντες άσυλο με ποσοστό αναγνώρισης κάτω του 20% δεν θα γίνονται δεκτοί στη χώρα υποδοχής. Σύμφωνα με τον Οργανισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το Άσυλο (European Union Agency for Asylum), παρά το γεγονός του ότι τα ποσοστά αναγνώρισης ήταν ιδιαίτερα υψηλά για τους Σύριους (93%) και τους Ουκρανούς (86%), το αντίστοιχο ποσοστό για τους Τυνήσιους ήταν μόλις στο 2%. Το νέο Σύμφωνο παράλληλα προώθησε μια νοοτροπία επίρριψης ευθυνών σε άλλες χώρες και ενέκρινε τη δημιουργία κέντρων κράτησης συναφή με το «μοντέλο Μόρια» στα ελληνικά νησία. Για ποιο λόγο, όμως, η Τυνησία έχει υποστεί δυσανάλογα πλήγματα απο αυτές τις πολιτικές και γιατί τώρα;
Θα αντέξουν τα ευρωπαϊκά συστήματα ασύλου το κύμα προσφύγων από την Ουκρανία;
Ουκρανοί πρόσφυγες καταφθάνουν στην Ευρώπη την ώρα που στα κέντρα υποδοχής αιτούντων ασύλου συσσωρεύονται εκατοντάδες χιλιάδες αιτήσεις, με πολλές εξ αυτών να απορρίπτονται.
Το σύνθετο «μωσαϊκό» της μεταναστευτικής πολιτικής
«Όταν ένα θέμα παίρνει μεγάλες διαστάσεις, πολλές φορές κυριαρχεί ένα ενιαίο αφήγημα, ένα μόνο άρθρο. Προσωπικά θεωρώ ότι τα πάντα έχουν πολιτική διάσταση, ωστόσο συχνά τείνουμε να μιλάμε για το μεταναστευτικό μόνο από μια ανθρωπιστική σκοπιά», τόνισε η Mzalouat. Το πολιτικό πλαίσιο παίζει καθοριστικό ρόλο στην κατανόηση της πολύπλευρης μεταναστευτικής κρίσης της Τυνησίας.
Κατά τη σύνοδο κορυφής στη Βαλέτα το 2015, η οποία πραγματοποιήθηκε με σκοπό την ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ ΕΕ και Αφρικής για την αντιμετώπιση του μεταναστευτικού ζητήματος, ιδρύθηκε το Καταπιστευματικό Ταμείο Έκτακτης Ανάγκης της ΕΕ για την Αφρική (EU Emergency Trust Fund for Africa). Παρά την επιτυχία του στον τομέα της επίλυσης των συγκρούσεων, το Ταμείο, με ποσό που ανερχόταν στα 4,9 δισεκατομμύρια ευρώ σηματοδότησε την πρώτη φορά που η ΕΕ συσχέτισε άμεσα την ανάπτυξιακή πολιτική με την πολιτική διαχείρισης του μεταναστευτικού.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, η σύνδεση του μεταναστευτικού με την αναπτυξιακή πολιτική έγινε ο κανόνας. Το 2021, εγκρίθηκε ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Γειτονίας, Ανάπτυξης και Διεθνούς Συνεργασίας (EU Neighbourhood Development and International Cooperation Instrument – NDICI) μεταξύ της ΕΕ και της Αφρικής, με προϋπολογισμό 79,5 δισεκατομμυρίων ευρώ. Παρά τους κανονισμούς που όριζαν ότι μόνο το 10% των κονδυλίων του NDICI μπορούσε να διατεθεί σε ζητήματα μετανάστευσης, η ΕΕ βρήκε τρόπους να χρησιμοποιήσει τη διαχείριση του μεταναστευτικού ως προϋπόθεση για αναπτυξιακή βοήθεια. Συγκεκριμένα, στην Τυνησία και τη Λιβύη, 3 από τα 8 αναπτυξιακά προγράμματα, τα οποία αντιστοιχούν σε 1,6 δισεκατομμύρια ευρώ, επικεντρώθηκαν στον έλεγχο των συνόρων και στον επαναπατρισμό και την επανένταξη χιλιάδων Τυνήσιων και Λιβύων υπηκόων που είχαν μεταναστέυσει σε άλλες χώρες της ΕΕ.
Όταν ένα θέμα παίρνει μεγάλες διαστάσεις, πολλές φορές κυριαρχεί ένα ενιαίο αφήγημα, ένα μόνο άρθρο. Προσωπικά θεωρώ ότι τα πάντα έχουν πολιτική διάσταση, ωστόσο συχνά τείνουμε να μιλάμε για το μεταναστευτικό μόνο από μια ανθρωπιστική σκοπιά
Haïfa Mzalouat, Δημοσιογράφος και Αρχισυντάκτρια στην Inkyfada
Στις 16 Ιουλίου 2023 η ΕΕ και η Τυνησία υπέγραψαν ένα Μνημόνιο Κατανόησης (Memorandum Of Understanding) με σκοπό την αμοιβαία οικονομική, εμπορική και μεταναστευτική τους συνεργασία. Μέσω ενός πακέτου χρηματοδότησης ύψους 105 εκατομμυρίων ευρώ, η συμφωνία αποσκοπούσε στη βελτίωση της διαχείρισης των συνόρων, την καταπολέμηση των παράνομων διακινητών και την ενίσχυση της τυνησιακής ακτοφυλακής. Στις 22 Σεπτεμβρίου η ΕΕ ανακοίνωσε την έκδοση ενός αρχικού ποσού ύψους 127 εκατομμυρίων ευρώ – 67 εκατομμύρια στα πλαίσια του πακέτου στήριξης για το μεταναστευτικό και άλλα 60 εκατομμύρια για επιπλέον ενίσχυση. «Η ΕΕ επιχειρεί να “επεκτείνει” τα σύνορά της προς την Τυνησία εδώ και πολύ καιρό. Παρόλα αυτά, υπάρχει μεγάλη αναντιστοιχία μεταξύ του δημόσιου διαλόγου γύρω από το ζήτημα και το τι πραγματικά συμβαίνει. Είναι σχεδόν αδύνατον να καταφέρει κάποιος να προσδιορίσει την ακριβή προέλευση των κεφαλαίων και τον τελικό προορισμό τους», δήλωσε η Mzalouat.
Παρ’ όλα αυτά, στις 3 Οκτωβρίου, ο πρόεδρος Saied αρνήθηκε το ποσό που του χορηγήθηκε από την Ευρώπη, καθώς, όπως χαρακτηριστικά είπε, ερχόταν σε αντίθεση με όσα συμφωνήθηκαν στα πλαίσια του Μνημονίου Κατανόησης και παρέπεμπε περισσότερο σε “ελεημοσύνη”. Ενώ ο πολιτικός αυτός ελιγμός ήταν μια απρόβλεπτη κίνηση, το μόνο προβλέψιμο είναι οτι αυτοί που θα πληρώσουν τελικά το τίμημα είναι οι μετανάστες.
24 χρόνια, επτά τραγωδίες
24 χρόνια, επτά τραγωδίες: Το βίωμα των επιζώντων και το συλλογικό τραύμα μιας ολόκληρης χώρας.
Καλύπτοντας δημοσιογραφικά το μεταναστευτικό
Η δημοσιογραφική κάλυψη του μεταναστευτικού προυποθέτει την αλληλεπίδραση με κρατικούς φορείς, ΜΚΟ και φυσικά τους ίδιους τους μετανάστες. Η συνεργασία με τις αρχές μπορεί να αποτελεί πρόκληση, ωστόσο, όπως αναφέρει η Mzalouat, «χάρη στις προηγούμενες δράσεις ευαισθητοποίησης και υποστήριξης, ορισμένοι θεσμικοί φορείς κατανοούν την έννοια της λογοδοσίας και είναι πρόθυμοι να δώσουν πληροφορίες».
Τα προβλήματα προκύπτουν όταν κάποιος αναζητά τις λεπτομέρειες. Το Διεθνές Κέντρο για την Ανάπτυξη της Μεταναστευτικής Πολιτικής (International Center for Migration Policy Development – ICMPD), ένας διεθνής οργανισμός που συνεργάζεται με κράτη μέλη της ΕΕ και οργανισμούς του ΟΗΕ, μόλις ανέλαβε την εκπόνηση της δεύτερης φάσης του έργου ProGres Migration, με στόχο την ενίσχυση της διαχείρισης του μεταναστευτικού στην Τυνησία. Όπως λέει η Mzalouat, έχει ενδιαφέρον να ρωτάς οργανισμούς όπως το ICMPD για την πολιτική τους ατζέντα. «Σου λένε πάντα “δεν είμαστε πολιτικοί – είμαστε ένας τεχνικός οργανισμός”. Τι σημαίνει, όμως, τελικά αυτή η πολιτική ουδετερότητα;», αναρωτήθηκε.
Το ίδιο ισχύει και για τις ανθρωπιστικές οργανώσεις. «Αν σκοπεύεις να πας στη Συρία για να παρέχεις βοήθεια, θα πρέπει να πάρεις πρώτα έγκριση από την κυβέρνηση. Και ποια είναι η κυβέρνηση; Αυτοί που ευθύνονται για όλες τις αναταραχές», αναφώνησε η Mzalouat. Οι ανθρωπιστικοί φορείς βασίζονται σε τεράστιο βαθμό στον ακτιβισμό για να ασκήσουν πίεση στις κυβερνήσεις, επειδή «πρέπει πάντα να είναι “καθαροί”, όμως εκεί φαίνονται τα όρια της πολιτικής ουδετερότητας», προσέθεσε.
Πολλές φορές είναι δύσκολο να κάνεις ένα ρεπορτάζ για τo μεταναστευτικό χωρίς να φαίνεσαι «εκτός τόπου και χρόνου». Υπάρχουν δημοσιογράφοι με μεγάλο εγωισμό που αναζητούν τη δόξα αλλά είναι σημαντικό να αμφισβητεί κανείς τον ρόλο του.
Όταν ρωτήθηκε για ένα γεγονός στην δουλειά της που την σημάδεψε, η Mzalouat είπε: «Νομίζω ότι ήταν το νοσοκομείο. Ήταν η χειρότερη δημοσιογραφική αποστολή μου», είπε, αναφερόμενη στην επίσκεψη της ομάδας της στο νοσοκομείο της Σφαξ, μετά τις μαζικές απελάσεις μεταναστών. Περιέγραψε τη σκηνή που αντίκρυσε μπαίνοντας σε ένα δωμάτιο με ένα 6χρονο παιδί με σπασμένο πόδι και έναν άνδρα με τραυματισμένο κεφάλι. Η ομάδα της τραβούσε φωτογραφίες καθ’ όλη τη διάρκεια της επίσκεψης, ωστόσο η Mzalouat δεν μπορούσε παρά να αναρωτηθεί: «Είναι σωστό να δημοσιεύσω αυτές τις εικόνες; Οι άνθρωποι αυτοί μόλις δέχθηκαν επίθεση. Έχασαν τα σπίτια τους. Έχασαν τα πάντα». Παρόλο που η ευαισθητοποίηση του κοινού είναι πολύ σημαντική, τίθεται πάντα και ένα ηθικό δίλημμα. Σε κάθε περίπτωση, καθήκον των δημοσιογράφων είναι να προστατεύουν τους ανθρώπους από οδυνηρές καταστάσεις και να τους επιτρέπουν να διηγούνται τις δικές τους ιστορίες χωρίς την παρέμβαση του λεγόμενου «white saviour» («λευκού σωστήρα»).
Σύμφωνα με τη Mzalouat, πολλές φορές είναι δύσκολο να κάνεις ένα ρεπορτάζ για το μεταναστευτικό χωρίς να φαίνεσαι «εκτός τόπου και χρόνου». Παραδέχτηκε ότι υπάρχουν δημοσιογράφοι με μεγάλο εγωισμό που αναζητούν τη δόξα και έσπευσε να τονίσει τη σημασία του να αμφισβητεί κανείς τον ρόλο του. «Σαφώς μπορούμε να είμαστε υπερήφανοι για αυτό που κάνουμε, αλλά είναι σημαντικό να παραμένουμε ταπεινοί», κατέληξε.
Δείτε εδώ ολόκληρη τη συζήτηση πάνελ:
Μετάφραση: Ανατολή Σταυρουλοπούλου
